3:0 Եթէ որպէս եղեւ բարձումն չար թագաւորութեանն Պարսից տանն Սասանական:

 3:0 How the evil Persian kingdom of the Sasanian dynasty came to an end:

3:1 Յամի ութերորդի Մուրկայ Յունաց թագաւորի, թագաւորն Պարսից Որմզդ որ ի տանէ Սասանայ՝ սպանաւ յիւրոց հաւատարմաց, եւ որդի նորա Խոսրով մանկագոյն տիովք մնացեալ՝ առնու զթագաւորութիւն:

 3:1 In the eighth year of the Greek emperor Maurice, the Persian king Ormizd of the house of Sasan was murdered by his own trusted (nobles), and his son Khosrov, still very young in age, succeeded to the throne:

3:2 Վահրամ ոմն Մեհրեւանդակ, որ էր իշխան կողմանցն արեւելից, այր հզօր զօրութեամբ՝ քաջութեամբ իւրով եհար զզօրս Թետալացւոց, եւ բռնութեամբ կալեալ զԲախլ եւ զամենայն երկիրն Քուշանաց, մինչեւ յայնկոյս գետոյն մեծի որ կոչի Վահռօտ. սա եւ զթագաւորութիւնն Պարսից յինքն կորզեաց, եւ որդի Որմզդի Խոսրով գնաց փախստական առ Մուրիկ թագաւորն Յունաց՝ զոր առեալ քեռիք նորա Վնդով եւ Վստամ գնացին փախստական ի դուռն կայսերական:

 3:2 A certain Vahram Mehrevandak, who was a prince of the eastern regions, a man of great strength, valiantly smote the forces of the T’etalians and by force took control of Balkh and all the land of the Kushans even beyond the great river called Vahrot; he also seized for himself the kingdom of Persia. Ormizd’s son Khosrov fled to the Greek emperor Maurice; his uncles Vndoy and Vstam took him and fled to the imperial court:

3:3 Առաքեցին առ Մուրիկ թագաւորն արս ճոխս մեծամեծ ընծայիւք եւ պատարագօք եւ թուղթ գրեալ ի բերանոյ Խոսրովայ զայս ինչ:

 3:3 They sent to the emperor Maurice noble men with splendid gifts and presents and a letter written at Khosrov’s dictation as follows:

3:4 Թագաւոր մեծ, իշխան ծովու եւ ցամաքի, տո՛ւր ինձ զօր յօգնականութիւն եւ հաստատեա՛ զիս ի տեղի թագաւորութեան հարց իմոց, զի թէ կարացից հարկանել զթշնամին իմ եւ կանգնել զթագաւորութիւնն իմ՝ եւ եղէց քեզ որդի հնազանդութեան եւ տաց քեզ զկողմանս Ասորոց եւ զամենայն Արեւաստան մինչեւ զՄծուին քաղաք, եւ ի յերկրէ Հայոց՝ զաշխարհ տանուտերական իշխանութեանն մինչեւ յԱյրարատ եւ ընդ Դուին քաղաք եւ յեզր ծովուն Բզնունեաց եւ ցԱռեստն աւան, եւ զմեծ մասն աշխարհին Վրաց մինչեւ ցՏփղիս քաղաք. եւ կալցուք ուխտ խաղաղութեան ի մէջ մեր եւ որդւոց մերոց յետ մեր թագաւորելոյ:

 3:4 Great king, prince of sea and land, give me an army in support and establish me on the throne of my fathers. For if I am able to defeat my enemy and reinstate my kingdom, I shall be a subject son to you and shall give you the regions of Syria and all Arevastan as far as the city of Nisibis; and also (part) of Armenia, the area of tanutērakan authority as far as Ayrarat including the city of Dvin and the shore of the lake of Bznunik’ and up to the district of Aṙest; and the greater part of the land of Georgia as far as the city of Tiflis. And we shall keep a peace treaty between us and our sons who succeed us as kings:

3:5 Եւ կայսր Մուրիկ հաւանեալ նմա՝ յղէր առ նա զՓիլիպիկոս փեսայ իւր. եւ տայր տանել նմա գիր ընդունելութեան, եւ առնոյր ի նմանէ երդումն։ Եւ տայր նմա զօր կայսերական յօգնականութիւն, եւ զՅովհան պատրիկ ի Հայոց կողմանէ, եւ զՆերսէս ստրատեղատ յԱսիւրոց, եւ զՄուշեղ այր քաջամարտիկ եւ հզօր զօրութեամբ, եւ զամենայն զօրս Յունաց եւ Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, գունդ անթիւ բազմութեամբ եկեալ ի կողմանս Ատրպատականի ի Վառարատ գաւառի:

 3:5 Coming to terms with him, the emperor Maurice sent him his nephew Philipikos; he had him take a letter of welcome, and received from him an oath. Then he gave him an imperial army in support, (including) John the Patrician from the Armenian sector, Nerses the stratelat from Syria, Musheł a valiant warrior and man of great strength, and all the troops of Greece, Armenia, Georgia, and Albania. This numberless force came to the regions of Atrpatakan in the province of Vaṙarat:

3:6 Գրէ եւ Վահրամ առ Մուշեղ եւ այլ զօրագլուխսն այսպէս. «Ես այսպէս կարծէի, թէ յորժամ ես ընդ թշնամիս ձեր մարտնչիմ՝ դուք յայդմ կողմանէ օգնական ինձ լինիցիք, եւ միաբանութեամբ բարձցուք ի միջոյ զտիեզերական պատուհասն, զտունդ Սասանայ։ Դուք աւադիկ ժողովեալ գայք ի վերայ իմ պատերազմաւ. այլ ես ոչ երկեայց ի ժողովելոց երիցանցդ Հռոմայեցւոց, որ գումարեալ գան ի վերայ իմ:

 3:6 Then Vahram wrote to Musheł and the other generals in this fashion: “I was of the opinion that when I fought against your enemies you would help me from your side, and acting in unison we would exterminate that universal scourge, the house of Sasan. But now you are coming to wage war against me! However, I shall not fear the assembled Roman priests who have gathered to attack me:

3:7 Բայց դուք, Հայք, տարաժամ ցուցանէք զտիրասիրութիւն. ո՞չ ապաքէն տունդ Սասանայ եբարձ զերկիր ձեր զտէրութիւնդ, եւ դուք դիմեալ գայք ի վերայ իմ:

 3:7 But as for you Armenians, you have shown your loyalty to be untimely. Did not the house of Sasan destroy your land and principality, yet you come to oppose me:

3:8 Բայց ապա հաճոյ թուիցի ձեզ՝ ի բաց կալ ի դոցանէ եւ միաբանել ընդ իս. զի թէ ես յաղթեցից՝ երդուեալ ի մեծ աստուածն Որմազդ եւ յարեգակն եւ ի լուսին եւ ի հուր եւ ի ջուր եւ ի Միհր եւ յամենայն աստուածս՝ զի ձեզ տուեալ լիցի թագաւորութիւն Հայոց. եւ զոր կամիջիք՝ արասջիք ձեզ թագաւոր, եւ յԱսորոց կողմանէ զԱսորեստան եւ զՄծուին եւ զՆուշիրական մինչեւ ցսահմանս Տաճկաց, եւ ես մի՛ իշխեցից քան զԱրասխ անցանել յայդ կոյս:

 3:8 But now let it please you to abandon these (Romans) and unite with me. For if I am victorious, I swear by the great god Ormizd and the sun and the moon and fire and water and Mithra and all the gods that you will be given the kingdom of Armenia. And whomever you wish you will make your king. And (you will control) in Syrian territory Asorestan and Nisibis and Nushirakan as far as the borders of the Tachiks. And I shall not have the authority to cross the Zarasp:

3:9 Եւ զգանձդ Արեաց թագաւորութեան այնչափ արձակեցից՝ մինչեւ շատ լիցի ասել ձեզ, եւ բազմութիւն զօրաց՝ որքան եւ պիտոյ իցէ ձեզ, մինչեւ ձեր թագաւորութիւնն հաստատեսցի»։ Եւ ըստ կարգի օրինաց իւրեանց երդուեալ, եւ աղ ծրարեալ հրովարտակին ետ տանել. եւ նոցա առեալ եւ ընթերցեալ՝ ոչ արարին բանիցն պատասխանի:

 3:9 And I shall deliver so much treasure of the Aryan kingdom that it will be too much for you to count, and a multitude of troops—as many as you may need until your kingdom is reestablished.” So he swore according to the fashion of their religion, and he had salt wrapped in the declaration and taken to them. But having received and read it, they did not respond to his proposals:

3:10 Գրէ դարձեալ թուղթս երկրորդս եւ ասէ. «Գրեցի ձեզ, ի բաց կալ յայդմանէ, ուրեմն ոչ կամեցարուք լսել, ես զձեզ ապաշաւեմ, ասէ։ Քանզի վաղիւ առաւօտուն ցուցանել ձեզ փիղս վառեալս, եւ ի վերայ հզօր սպառազէնս ի քաջաց, որ տեղասցեն ի վերայ ձեր նետս երկաթեղէնս եւ շուառունս մուխս պարսատիկք սլաքովք եւ հաստաձիգք աղեղանց եւ կռուփք բազմադիմիք՝ որչափ Խոսրովայ եւ ձեզ պիտոյ իցէ:

 3:10 Then he wrote a second letter, saying: “I wrote to you to abandon that (side). So, if you do not wish to pay heed I am sorry for you. For tomorrow morning you will see armed elephants and on them strong fully armed warriors who will rain down on you iron arrows and steel javelins with tempered shafts. They are mighty archers and their blows will be as many as Khosrov and you may need:

3:11 Գրէ պատասխանի Մուշեղ նմա այսպէս. «Զբանս քո լուեալ՝ ասեմ, եթէ յԱստուծոյ է թագաւորութիւն եւ ում կամի տացէ. բայց դու պարտիս յանձն քո ապաշաւել քան թէ ի մեզ. զի տեսանեմ զքեզ այր պռոտաբան, զի յանձն քո խրախուսես եւ ոչ յԱստուած, ի բազմութիւն զօրաց եւ ի փղաց զօրութիւն. այլ ես ասեմ քեզ, եթէ Տէր կամեսցի՝ վաղիւ պատելոց է զքեզ պատերազմ քաջաց. եւ ճեթեսցեն ի վերայ քո իբրեւ զամպս երկնից եւ բռնալիր նիզակօք անցանիցեն ընդ մէջ բազմութեան քո իբրեւ զփայլատակունս հրոյ շանթից:

 3:11 Mushegh wrote a reply in the following terms: “Having heard your proposal, I say that royalty comes from God and he gives it to whomever he wishes. But you should be sorry for yourself more than us. For I see that you are a boastful man since you rely on yourself and not on God, on the multitude of your forces and the strength of elephants. But I tell you: if the Lord wishes he will tomorrow envelop you in battle with brave warriors; they will crash down on you like the clouds of heaven. With their mighty lances they will pass through your host like flashes of lightning:

3:12 Քանզի թէ Աստուած կամեսցի՝ տանելոց է սաստկութիւն հողմոյ զզօրութիւն քո իբրեւ զփոշի»։ Էին անդ Վնդայ եւ Վստամ եւ զօրք պարսիկք իբրեւ [ԸՌ] հեծեալ, թող զզօրս Յունաց եւ Հայոց:

 3:12 For if God wills, the violent wind will blow away your power like dust.” Vndoy, Vstam, and the Persian troops there amounted to about eight thousand cavalry, apart from the Greek and Armenian troops:

3:13 Եւ ի վաղիւ անդր մինչդեռ արեւն ընդ ծայրս հարկանէր՝ կարգեցաւ պատերազմ սաստիկ, ճակատ առ ճակատ ուժգին խումբ եւ անհնարին խառնուրդ. եւ մարտուցեալ ընդ միմեանս յայգուէ մինչեւ ընդ երեկս քաջապէս՝ եւ յոգնեցան երկոքեան կողմանքն ի մեծ պատերազմին. եւ այնչափ սաստիկ լինէր կոտորածն՝ մինչ զի սաստկութիւն վտակաց արեանն խաղացեալ ոռոգանէր զերկիրն ամենոյն:

 3:13 The next morning, while the sun was still rising, a fierce battle was joined, line facing line (in) a violent melee and terrible clash. They fought each other valiantly from dawn to evening until both sides were wearied in the great battle. So ferocious was the slaughter that great streams of blood poured out, irrigating the entire ground:

3:14 Եւ ոչ կարացեալ ունել զդէմ զօրն Վահրամայ՝ փախստական լինէր առաջի զօրացն Յունաց. եւ նոցա հետամուտ եղեալ մինչեւ ի մութ երեկոյին, լցին դիակամբք զերկիրն. եւ զբազումս ձերբակալ արարեալ ածին առ Խոսրով, եւ զօրացաւ յաւուր յայնմիկ յաղթութիւն Խոսրովայ։ Եւ Վահրամ գնաց փախստական եւ անկաւ ի Բախղ Շախստան. որ եւ յետոյ իսկ սպանաւ ի հրամանէ Խոսրովայ:

 3:14 Unable to resist, Vahram’s army fled before the Greek troops, who pursued them until night was dark, covering the ground with corpses. Many they captured and brought before Khosrov. On that day Khosrov’s victory was ensured, while Vahram fled to Bahl Shahastan and was later killed at Khosrov’s command. So Khosrov was established on his royal throne, and he carried out his promises to the emperor:

3:15 Եւ հաստատեցաւ Խոսրով յաթոռ թագաւորութեան, եւ զխոստացեալսն կայսեր՝ կատարեաց. ետ նմա զԱրեւաստան զամենայն մինչեւ ցՄծուին, եւ զերկիրն Հայոց մինչեւ ցգետն Հուրաստան, եւ զգաւառն Կոտայից մինչեւ յաւանն Գառնի յեզր ծովուն Բզնունեաց եւ մինչեւ յԱռեստն աւան եւ զԿոգովիտ գաւառ մինչեւ զՀացիւն եւ ցՄակու։ Եւ էր սէր դաշնաւորութեան մեծի ի մէջ երկոցունց թագաւորացն Պարսից եւ Յունաց:

 3:15 He gave over to him all Arevastan as far as Nisibis; Armenia as far as the river Hrazdan; the province of Kotayk’ as far as the town of Gaṙni, as far as the lake of Bznunik’ and up to the region of Aṙest; and the province of Kogovit as far as Hats’iwn and Maku. And a great treaty of friendship was made between the two kings of the Persians and the Greeks:

3:16 Եւ եղեւ յամի չորեքտասաներորդի Խոսրովայ արքայի, ի քսաներորդ ամի Մուրկայ թագաւորութեանն՝ ապստամբեցան ի կայսերէ զօրքն Յունաց, որք ի Թրակացւոց կողմանէն, եւ նստուցին իւրեանց թագաւոր այր զոմն անուն Փոկաս կոչեցեալ. եւ գնացեալ միաբանութեամբ ի Կոստանդնուպօլիս՝ սպանին զՄուրիկ թագաւոր եւ նստուցին զՓոկաս յաթոռ թագաւորութեան:

 3:16 It happened in the fourteenth year of King Khosrov and the twentieth year of the rule of Maurice that the Greek troops stationed in Thrace rebelled against the emperor and proclaimed as their king a certain man named Phocas. Marching in unison on Constantinople, they killed the emperor Maurice and installed Phocas on the royal throne:

3:17 Իբրեւ լուաւ Խոսրով արքայ զլուր համբաւոյն այնորիկ՝ շարժեցաւ ի բարկութիւն մեծ, լինել վրէժխնդիր արեանն Մուրկայ։ Եւ ժողովեալ զբազմութիւն զօրաց իւրոց՝ առնէր վնասս մեծամեծս եւ սաստիկս ի բաժնին Յունաց։ Իբրեւ լցան ամք [Ը] Փոկայ՝ սպանաւ եւ նա Հայրակղէ, որ դաւեալ նմա՝ էառ զթագաւորութիւն նորա:

 3:17 When King Khosrov heard news of this he was stirred to great anger (and decided) to avenge Maurice’s blood. Gathering the host of his army, he wrought enormous and terrible damage in the Greek sector. After eight years Phocas was killed by Heraclius, who plotted against him and seized his throne:

3:18 Եւ առաքեաց հրեշտակս մեծապէս գանձիւք եւ հրովարտակօք առ արքայ Խոսրով, խնդրել ի նմանէ զխաղաղութիւն մեծաւ թախանձանօք, ասէ. «զվրէժ արեանն Մուրկայ առի ի թշնամոյ նորա, արդ կա՛մ եղիցի քեզ առնել ընդ իս զխաղաղութիւն եւ արգելուլ զսուր քո յերկրէ իմմէ:

 3:18 He sent messengers with lavish treasures and letters to King Khosrov to request peace from him in a most solicitous manner, saying: “I have taken vengeance for the blood of Maurice from his enemy, so may it please you to make peace with me and remove your sword from my land:

3:19 Որում ոչ կամեցեալ լսել Խոսրովայ՝ ասէ. «իմ է թագաւորութիւնն այն, եւ ես զորդին Մուրկայ նստուցի թագաւոր, եւ նա երթեալ առանց մեր հրամանի թագաւորեաց, եւ զմեր գանձս մեզ ընծայ մատուցանէ, ոչ գիտելով եթէ համարս խնդրեցից գանձիս այսմիկ, եւ ոչ դադարեցից մինչեւ առից զնա ի բուռն իմ»։ Եւ առեալ զգանձսն՝ հրամայեաց սպանանել զընծայաբերսն, եւ բանիցն Հայրակղի ոչ արար պատասխանի, այլ առնէր վնասս սաստիկս ի կողմանս կողմանս, աւարառութիւն եւ գերութիւն եւ սուր:

 3:19 But Khosrov did not wish to heed him, saying: “That is my kingdom, and I shall install as emperor Maurice’s son. He (Heraclius) came and ruled without our permission; he offers us as a present our own treasures, unaware that I shall seek reckoning for this treasure and shall not desist until I seize him.” Taking the treasures, he ordered the present bearers to be put to death. He did not respond to Heraclius’s proposals but caused terrible damage in many regions, (inflicting) ravage, captivity, and the sword:

3:20 եւ զօրք Պարսից որք էին ի կողմանս Պաղեստինացւոց, եւ զօրավար նոցա անուանեալ Ռազմայուզան որ է Խոռեամ՝ խօսէր ընդ Երուսաղէմի զխաղաղութիւն. քանզի էին հնազանդեալք յառաջագոյն ընդ թագաւորութեամբն Յունաց, եւ սպանեալ զոստիկանն Պարսից, որ էր ի վերայ նոցա, եւ ինքեանք պատրաստեալ ի պատերազմ ընդդէմ Պարսից:

 3:20 The Persian army in Palestine and its general named Ṙazmayuzan, also called Khoṙeam, discussed peace with Jerusalem. For they (its inhabitants) had previously been subject to the Greek empire, and having killed the Persian governor who was over them, were preparing themselves for war against the Persians:

3:21 Յայնժամ ժողովեալ Խոռեմ Եռազմայուզան զզօրս իւր բանակեցաւ շուրջ զԵրուսաղէմաւ եւ պաշարեաց զնա, եւ պատերազմեցաւ ընդ Երուսաղէմի աւուրս [ԺԹ], եւ փորեալ ի ներքոյ զհիմունսն՝ աւերեցին զպարիսպսն:

 3:21 Then Khoṙeam Ṙazmayuzan gathered his troops, camped around Jerusalem and besieged it. For nineteen days he attacked Jerusalem, then destroyed the wall by digging under its foundation:

3:22 Եւ եղեւ յաւուրն ինն եւ տասներորդի, յամսեանն մարգաց, որ օր [ԻԸ] էր ամսոյն, յամի քսան եւ հինգերորդի թագաւորութեանն Խոսրովու, որ կոչէր Ապրուէզ, զկնի [Ժ] աւուր անցանելոյ զատկին՝ առին զքաղաքն. եւ սուր ի գործ արարեալ [Գ] աւուրս՝ սպառեցին զամենայն մարդ ի քաղաքին. եւ նստան ի ներքս ի քաղաքին [ԻԱ]օր. ապա ելեալ բանակեցան արտաքոյ քաղաքին, եւ զքաղաքն այրեցին հրով:

 3:22 It was on the nineteenth day (of the siege) in the month of Margats’, the twenty-eighth day of the month, in the twenty-fifth year of the reign of Khosrov called Parviz, ten days after Easter, that they captured the city. For three days they put it to the sword, killing every person in the city. They stayed inside the city for twenty-one days; then they went out and camped outside the city—which they set on fire:

3:23 Եւ հրամայեցին համար առնել անկելոց դիակացն, գտաւ թիւ սպանելոցն [ԾԵՌ] մարդ:

 3:23 They ordered a count to be made of the fallen corpses: the number of the dead was found to be fifty-seven thousand people:

3:24 Կալան եւ զհայրապետն Զաքարիայ, եւ ի խնդիր անկեալ աստուածային սուրբ նշանին՝ սկսան զնոսա տանջել, մինչեւ զբազումս ի պաշտօնէիցն կառափեալ սատակեցին. ապա ցուցին զտեղին ուր ծածկեալն էր. զոր առեալ վարեցին ի գերութեան, եւ ոսկի եւ արծաթ անբաւ խաղացուցին ի դուռն թագաւորին:

 3:24 They also captured the patriarch Zak’aria. Seeking the divine holy cross, they began to torture people; not until they had executed many of the clerics did they show them the place where it had been hidden. They took it off into captivity and also brought an immense amount of gold and silver to the king’s court:

3:25 Եւ վասն մնացելոցն որք ի քաղաքին եւ ի սահմանս նորա՝ ել հրաման յարքունուստ առնել ի վերայ նոցա ողորմութիւն, շինել զքաղաքն եւ հաստատել զամենեսին յիւրաքանչիւր կարգ։ Եւ անդէն վաղվաղակի կատարէին զհրաման արքունի. եւ կարգեցին երիցապետ զոմն ի վերայ քաղաքին որում անուն էր Մոդեստոս:

 3:25 As for the survivors in the city and its environs, a command was issued from the court to have mercy on them, to restore the city and reestablish everyone in his own position. The royal command was carried out immediately; they appointed a certain Modestos as archpriest over the city:

3:26 Եւ յետ այսորիկ գումարեցոյց զօրս բազումս Խոռէմ, եւ ել ի Քաղկեդոն եւ նստաւ յանդիման Բիւզանդայ, եւ խնդրէր անցանել եւ կործանել զքաղաքն թագաւորանիստ:

 3:26 Then Khoṙeam gathered many troops, marched to Chalcedon, and encamped opposite Byzantium, intending to cross over and destroy the royal capital:

3:27 Իբրեւ ետես կայսր Հայրակղէս զչարիսն ամենայն, որ եկին հասին ի վերայ նորա՝ ակամայ կամեցեալ ցուցանել բարեկամութիւն՝ ել ընդ առաջ նոցա, մեծարել իբրեւ զվաստակեալս եւ զհիւրս, ընկալաւ զնոսա մեծամեծ ընծայիւք. եւ տայր զօրավարին եւ իշխանացն ամենեցուն պարգեւս մեծամեծս, եւ բաշխէր զօրացն ամենեցուն դահեկան ի խռոկս, եւ ճաշս եւ ընթրիսս ուրախութեան կազմէր ամենայն զօրացն մինչեւ է օր:

 3:27 When the emperor Heraclius saw all the misfortunes that had befallen him, he unwillingly decided to offer friendship. Going out to meet them, to honour them as meritorious guests, he received them with splendid presents, gave the general and all the nobles grand gifts, distributed donations of money to all the troops, and for seven days organised banquets and joyous feasts for the whole army:

3:28 Ապա ելեալ ի նաւ՝ եկն ի մէջ ծովուն խօսել ընդ զօրավարին Պարսից. «զի՞նչ կամիք, ասէ, առնել, եւ վասն է՞ր եկիք ի տեղիս յայս. միթէ զծով իբրեւ զցամա՞ք համարիցիք, մարտնչել ի սմա ընդ մեզ. կարող է Աստուած, եթէ կամեսցի՝ ցամաքեցուցանել զծովս առաջի ձեր:

 3:28 Then boarding a ship, he went to the middle of the sea to converse with the Persian general: “What do you intend to do,” he said, “and why have you come to this place? Surely you did not reckon the sea as dry land, to fight with us thereon? God is able, if he should wish, to turn this sea into dry land before us:

3:29 Բայց զգոյշ լերուք, մի՛ գուցէ ոչ հաճեսցի Աստուած, եւ խնդրեսցէ ի ձէնջ զվրէժ արեան կոտորածի աշխարհի։ Զի ոչ թէ վասն աստուածպաշտութեան ձերոյ կամ բարեգործութեան եւ սրբութեան արար Աստուած զայս այսպէս, այլ վասն մերոյ ամբարշտութեան ի Տէր. մեղք մեր արարին եւ ոչ քաջութիւն ձեր։ Բայց եւ զի՞նչ իսկ խնդրիցէ թագաւորն ձեր յինէն, որ ոչ առնէ զխաղաղութիւն, բառնա՞լ կամի զթագաւորութիւնս զայս:

 3:29 But beware lest perchance God should not be pleased and seek from you vengeance for the blood of the destruction of this land. For God did not bring this about because of your piety or benevolence or holiness, but because of our impiety against the Lord. Our sins have wrought this and not your valour. But what would your king seek from me by not making peace? Does he wish to destroy this empire:

3:30 Մի ջանասցի. քանզի յԱստուծոյ հաստատեալ է, եւ բառնալ զսա անհնար է, բայց թէ Աստուծոյ այնպէս հաճոյ իցէ՝ կամք Աստուծոյ կատարեսցին։ Եւ եթէ ասիցէ, եթէ այլ թագաւոր նստուցից՝ արասցէ զո եւ կամեսցի եւ արձակեսցէ եւ մեք ընդունիմք, ահաւասիկ է տեղի թագաւորութեանս:

 3:30 Let him not try, because it has been established by God and it is impossible to destroy it. But if it so pleases God, God’s will be done. And if he says: I shall install another king, let him make (king) whom he wishes; let him send him and we shall receive him. Behold, here is the seat of empire:

3:31 Եւ եթէ զքէն արեանն Մուրկայ խնդրէ՝ զքէն արեանն Մուրկայ խնդրեաց Աստուած ի Փոկասայ ի ձեռն հօր իմոյ Հայրակղի. եւ եթէ երկիր խնդրիցէ՝ ահաւադիկ երկիրդ առաջի ձեր, եթէ կամիմք եւ եթէ ոչ կամիմք՝ եհան Աստուած ի մէնջ եւ ետ ի ձեռս ձեր։ Եւ եթէ քաղաքս խնդրիցէ՝ ահաւադիկ է քաղաքք մեծամեծք եւ պարսպաւորք. այլ գանձս խնդրիցէ՝ ասացի թէ տաց որչափ եւ ձեռն հասանիցէ. եւ ոչ կամեցաւ լսել, այլ տակաւին ծարաւի է արիւնարբութեան:

 3:31 And if he seeks vengeance for the blood of Maurice, God (already) has sought vengeance for Maurice’s blood from Phocas through my father Heraclius. And if he seeks land, here is the land before you. Whether we so wish or not, God has taken it from us and delivered it into your hands. If he seeks cities, here are great walled cities. (If) other treasures, let him say and I shall give as many as his hand may grasp. Yet he did not wish to listen but was still thirsting for blood:

3:32 Մինչեւ յե՞րբ ոչ կամիցի յագենալ արեամբ. մի՞թէ ոչ կարէին Հոռոմք սպանանել զնա, եւ բառնալ զթագաւորութիւնն Պարսից ի ժամանակի, իբրեւ ետ Աստուած զսա ի ձեռս մեր. այլ արարին ի վերայ նորա ողորմութիւն:

 3:32 How long will he remain unsated with blood? Were not the Romans able to kill him and destroy the Persian kingdom at the time when God gave him into our hands? Yet they were merciful to him:

3:33 Բայց արդ ես զնոյն բարիս խօսեցայց եւ խնդրեցից ի նմանէ հաշտութիւն եւ սէր, եւ ի ձէնջ խնդրեցից երիս ինչս, եւ լուարուք ինձ - ի բաց արարէք յաշխարհէ զսուր եւ զհուր եւ զգերութիւն, եւ յերիցդ օգուտ գտանէք. զի ոչ դուք նուազիցիք ի սովոյ, եւ ոչ հարկք արքունի կորնչիցին:

 3:33 So I shall say the same kind words and seek from him a treaty and friendship. And from you I shall seek three things, so hear me: spare the land sword and fire and captivity, and you will gain profit from these three. For you will not be overcome by famine, nor will royal taxes destroy you:

3:34 Եւ ես աւասիկ արձակեցից թագաւորին ձերում պատարագս եւ հրեշտակս հրովարտակօք, խնդրել ի նմանէ զխաղաղութիւն աշխարհի եւ ընդ իս հաշտութիւն։ Եւ նոցա ընկալեալ զխնդիրսն՝ հաւանեցան առնել ըստ կամաց նորա, մինչեւ տեսցեն եթէ զի՛նչ պատասխանի եկեսցէ յարքայէն իւրեանց, եւ կամ զօրուն զի՛նչ հրամայեսցէ առնել։ Եւ զօրուն գնացեալ անտի ձմերեցին ի Սուրիա:

 3:34 Behold, I shall send to your king gifts and messengers with letters to seek from him peace for the land and a treaty with me.” They accepted his requests and agreed to act according to his desires until they should see what response might come from the army left and wintered in Syria:

3:35 Իսկ թագաւորն Պարսից ընդունէր զպատարագսն բերեալս ի կայսերէն, եւ զհրեշտակսն անդրէն ոչ արձակեաց, եւ ոչ հրովարտակացն պատասխանի առնէր. այլ հրաման տայր զօրացն՝ նաւս կազմել եւ անցանել ի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ եղեւ պատերազմ եւ նաւամարտութիւն սաստիկ ի մէջ ծովուն:

 3:35 Now when the Persian king received the gifts brought from the emperor, he did not let the ambassadors depart nor did he respond to the messages, but commanded the army to prepare ships and cross over to Constantinople. Then there took place a violent naval battle at sea:

3:36 Եւ կորեան ի զօրացն Պարսից յաւուր յայնմիկ սպառազէնք հեծելոց [ԴՌ] հանդերձ նաւօք իւրեանց։ Եւ տեսեալ զայնպիսի կորուստ՝ ոչ եւս համարձակեցան ի նոյն գործ, այլ տարածեալ կալան զերկիրն ամենայն:

 3:36 On that day four thousand armed cavalry of the Persian army perished with their ships. On seeing such a loss, they had no more enthusiasm for that undertaking, but spread out and occupied the whole land:

3:37 Եւ յաւել գրգռել ի սիրտս իւր արքայ Խոսրով. զի Տէր խստացուցանէր զսիրտ նորա, զի կործանելոց էր զթագաւորութիւն նորա. գրէ հրովարտակ նախատանաց առ կայսր, որ ունէր օրինակ զայս:

 3:37 But King Khosrov continued to be aroused in his heart; for the Lord hardened his heart since he was about to destroy his kingdom. He wrote an insulting letter to the emperor, which ran like this:

3:38 Աստուծոց պատուական եւ ամենայն թագաւորաց, տէր երկրի եւ ծովու, ծնունդ մեծին Արամազդայ Խոսրով թագաւոր. առ Հայրակղոս անմիտ եւ առ անպիտան ծառայ մեր։ Ոչ կամեցար կամօք տալ զանձն ի ծառայութիւն մեզ, այլ տէր եւ թագաւոր կոչես զքեզ. զգանձն արքունի որ իմ առ քեզ է՝ ծախես, եւ զայդ ոչ գիտես, եթէ վաղիւ համարս տալոց ես:

 3:38 Honoured by the gods and all kings, lord of earth and sea, offspring of the great Aramazd, King Khosrov to the senseless Heraclius and to our abject slave. You did not wish of your own accord to put yourself in subjection to us, but call yourself lord and king. You spend the royal treasure which I sent to you, unaware that soon you will have to give account:

3:39 Զծառայս իմ պատրես, եւ զզօրս աւազակաց ժողովեալ՝ ոչ տաս ինձ հանգչել, այլ հանապազ պատրաստիս ինձ ի պատերազմ, եւ ասես վստահանալ յԱստուածն իմ։ Արդ ո՞ւր է Աստուածն այն, զոր դուդ ասես, վասն է՞ր ոչ փրկեաց զԿեսարիայ եւ զԱնտիոք եւ զՏարսոն եւ զԱմասիայ եւ զԵրուսաղէմ եւ զԱղէքսանդրիս եւ զԹեբայիտ եւ զայլ աշխարհս:

 3:39 You deceive my servants, and gathering an army of brigands you do not allow me any rest but continually wage war on me and say: I have confidence in my God. But where is that God whom you invoke? Why did he not save Caesarea and Antioch and Tarsus and Amasya and Jerusalem and Alexandria and the Thebaid, and the other lands? Do you not now realise that I have subjected to myself the whole earth, sea, and dry land:

3:40 Մի՞թէ եւ այժմ ոչ գիտիցես, թէ զամենայն երկիր զծով եւ զցամաք ինձ հնազանդեցուցի. արդ զԿոստանդնուպօլի՞ս միայն ոչ կարիցեմ բերել։ Բայց արդ զամենայն յանցանս քո եւ զվնաս զոր արարեր թողում քեզ. արի առ զկին քո եւ զորդիս եւ եկ այսր. եւ տաց քեզ ագարակս, այգիս եւ ձիթենիս եւ սերմանս, զի վարեսցես եւ հնձեսցես, եւ մեք սիրով նայեսցուք ի քեզ:

 3:40 So shall I be unable to take only Constantinople? But I forgive you all your sins and the harm you have done. Arise, take your wife and children and come here, and I shall give you farms, vineyards, olive groves, and seeds for you to sow and harvest; and we shall look benignly upon you:

3:41 Ապա թէ ոչ՝ մի խաբեսցէ զքեզ յոյսն սնոտի, զի Քրիստոսն այն, որ զանձն իւր ոչ կարաց ապրեցուցանել ի Հրէիցն, այլ կալան զնա եւ սպանին ի վերայ փայտի՝ իսկ արդ զքեզ զիա՞րդ կարէ ապրեցուցանել ի ձեռաց իմոց։ Զի թէ իջանիցես յանդունդս ծովու՝ ձգեցից զցանցս իմ եւ ըմբռնեցից զքեզ. եւ ապա տեսանիցես զիս այնպէս՝ որպէս դու ոչ կամիցիս:

 3:41 Otherwise, do not deceive yourself with vain hope. For that Christ who could not save himself from the Jews—but they captured him and killed him on the cross—so how will he be able to save you from my hands? For if you descend to the depths of the sea, I shall cast out my nets and seize you. So you will see me in a way you will not wish:

3:42 Եւ առեալ Հայրակղի զհրովարտակն՝ հրամայեաց ընթեռնուլ առաջի հայրապետին եւ ամենայն մեծամեծացն. եւ ապա մտին ի տունն Աստուծոյ, եւ տարածեալ զհրովարտակն առաջի սրբոյ սեղանոյն՝ անկան ի վերայ երեսաց իւրեանց յերկիր առաջի Տեառն եւ լացին դառնապէս, զի տեսցէ Տէր զնախատինսն զոր նախատեաց զնա թշնամին:

 3:42 When Heraclius received the letter he ordered it to be read before the patriarch and all the magnates. Then they entered the house of God and spread the letter before the holy altar. They fell on their faces to the ground before the Lord weeping bitterly, that the Lord might take cognisance of the insults which the enemy had inflicted on him:

3:43 Եւ հաճոյ թուեցաւ Հայրակղի եւ ամենայն սինկղիտոսիցն՝ նստուցանել զորդին Հայրակղի յաթոռ թագաւորութեան, որ էր մանուկ փոքր. եւ ինքն հանդերձեալ կազմել գնալ ընդ արեւելս նաւել ի Քաղկեդոն։ Եւ զօր Պարսից արքային որ յաշխարհին՝ ոչ գիտացին. եւ Հայրակղի ժողովեալ զամենայն արեւելեայս իբրեւ [ՃԻՌ]՝ դիմէ ի վերայ Խոսրովայ:

 3:43 Heraclius and all the senators decided to set on the royal throne Heraclius’s son who was a young child, while Heraclius himself would sail to Chalcedon and prepare to march to the East. The army of the Persian king that was in the land remained ignorant (of this). Heraclius gathered all the troops of the East, about [120,000], and attacked Khosrov:

3:44 Եւ ճանապարհ արարեալ ընդ կողմն հիւսիսոյ՝ ել դէպուղի ի Կարնոյ քաղաք եւ անցանէ ի Շիրակ, եւ հասեալ ի Դուին՝ աւերէ զնա եւ զՆախճաւան եւ յՈրմի, եւ դիմեալ ի Գանձակն Ատրպատականի՝ բրէ զնա, աւերէ զԱհմատան եւ զՄայ, կործանէ զբագին հրատին մեծի, որում Վշնասպն կոչեն, եւ լնուն զծովակն որ յանդիման հրատին՝ դիակամբք. զխօսուն եւ զանասուն, զայր եւ զկին եւ զմանուկ առ հասարակ մաշեցին ի սուր սուսերի:

 3:44 Making his way along the northern route he made straight for the city of Karin and passed on to Shirak. Reaching Dvin he sacked it, and also Nakhchavan and Ormi. Attacking Gandzak in Atrpatakan, he destroyed it; he plundered Hamadan and May, overthrew the great fire altar called Vshnasp, and filled the lake opposite the pyraeum with corpses. Humans and animals, men, women, and children, they indiscriminately put to the sword:

3:45 Եւ արքայ Խոսրով զարհուրեալ պատրաստի ի փախուստ, քանզի զօրացաւ յաղթութիւնն Հայրակղի. եւ ամենայն ուրեք ուր եւ հանդիպէր զօրուն Պարսից՝ առ հասարակ սատակէր զամենեսեան, մինչ ոչ մնալոյ ապրեալ:

 3:45 In terror King Khosrov prepared for flight, since Heraclius’s victory was assured, and everywhere he came across the Persian army he would slaughter absolutely everyone, leaving no survivors:

3:46 Զայս յառաջագոյն իմացեալ հին պատմագրին՝ յառաջատես զկործանումն նոցա յայտ առնէ. եւ զոր ասէն այսպիսի ինչ է. «վա՜յ քեզ, եղո՜ւկ դու, երկիրդ Պարսից, յորժամ բազմախուռն գունդք զօրացն Յունաց ի քեզ արշաւանս եդեալ՝ հասանիցեն եւ հարկանիցեն զքեզ ի սուր սուսերաց, եւ յառաթուր սմբակաց:

 3:46 This the ancient historian had previously realised, clearly foretelling their destruction. What he said runs like this: “Woe to you, alas for you, land of Persia. When the massed forces of the Greeks assail you, they will penetrate and strike you with the sword and trample you with their hooves:

3:47 Վա՜յ քեզ, եղո՜ւկ դու, այր քաջ, արքայդ մեծանուն, յորժամ կարկառիցէ բարձրեալն զձեռն իւր ի կործանել զքեզ եւ ի խորտակել զգաւազան ամբարտաւանութեան քո։ Յայնժամ մերկասցի արեգակն զլոյս իւր ի քէն եւ զգեցուսցէ քեզ խաւար. յայնժամ ահագինս որոտալով ճայթիցէ ի վերայ քո երկինք, եւ լսիցէ հնչիւն եւ բոմբիւն եւ դղրդիւն յանդնդոց, ձայն որոտալոյ սմբակաց բազում ամբոխից երիվարաց եւ աղաղակ բազում սպառազինաց յարձակեսցին ի վերայ քո. յայնժամ ամօթալից աչօք տեսցես զբազմափառ զպայծառացեալ նշանս դրոշմացն բարձրացելոց:

 3:47 Woe to you, alas for you, valiant man, renowned king, when the Most High will stretch out his hand to destroy you and break the rod of your haughtiness. Then the sun will strip you of its light and clothe you in darkness. Then heaven with terrible thundering will cast its lightning upon you; a rumbling echo and shaking will be heard from the depths; the thundering sound of the hooves of numerous hosts of horses and the tumult of many armed warriors will assail you. Then with shame-filled eyes you will see the gloriously shining standards of raised flags:

3:48 Յայնժամ թանձրացեալ մթասցի, բալ եւ մառախուղ խաւար ի վերայ լերանց եւ դաշտաց քոց. յայնժամ կերիցէ սուր զպատերազմողս քո. ելցեն ի քեզ փայտահարք բազումք եւ կոտորեսցեն զմայրս քո մեծամեծս եւ զմատաղատունկս բարձունս. յայնժամ ելցէ հուր ի քէն ծնեալ. եւ կերիցէ զքեզ եւ զբազմութիւն ուստերաց եւ դստերաց քոց, ի քէն ակն ունելով զբորբոքումն:

 3:48 Then impenetrable darkness will fall; fog and misty gloom (will cover) your mountains and plains. Then the sword will consume your warriors. Many woodcutters will come and cut down your great forests and newly planted tall trees. Then fire will come forth from you and consume you and the multitude of your sons and daughters, intending its flames for vengeance:

3:49 Զի որովք բարձրացար եւ ամբարտաւանեցար՝ նոքիմբք խոնարհեսցիս եւ անկցիս։ Քակտեսցի եւ աւերեսցի պերճութիւն տաճարաց քոց, եւ ամենայն ուրեք անարգեսցի։ Եւ զոր ծնար եւ գգուեցերն՝ քեզէն կոչեսցես ի մահ»։ Այս ամենայն վճարեցաւ Պարսից ի ձեռն յունական սրոյն:

 3:49 For whereby you became high and mighty, thereby you will be humbled and fall. The magnificence of your palaces will be destroyed and ruined, demeaned everywhere. What you begat and cherished, you yourself will summon to death.” All this was brought upon the Persians by the Greek sword:

3:50 Իսկ Խոսրովու կարծեալ արծարծեալ զզօրս իւր եւ որք ի դրանէն արքունի որ կոչին համհարցք եւ փուշտիպանք, եւ ամենայն արք ընտիրք տան թագաւորին ոյժ առեալ դարձեալ պատերազմել ընդ Հայրակղի։ Եւ նա գնաց ընդդէմ նոցա սաստիկ զօրութեամբ. եւ եղեւ բալ եւ մութ թանձրամած խաւարին ի վերայ երեսաց ամենայն երկրի. եւ ոչ գիտացին զօրն Պարսից զդարձն Հայրակղի ի վերայ նոցա՝ մինչեւ երթեալ խառնեցան եւ բախեցին զմիմեանս պատերազմօք:

 3:50 But Khosrov decided to rally his troops and those of the royal court called hamharz and p’ushtipan; all the elite of the royal house gathered strength again to wage war against Heraclius. He opposed them with a mighty force. And there was fog and thick darkness over the face of the whole land. The Persian army did not realise that Heraclius was bearing down upon them until he arrived and (the two sides) joined together in the clash of battle:

3:51 Եւ այնպէս զօրացոյց Տէր զողորմութիւն իւր ի վերայ Հայրակղի յաւուր յայնմիկ՝ տալ ի ձեռս նորա զամենեսեան. եւ նոքա հարեալ սատակեցին զնոսա սրով սուսերի յանխնայ, սպանին եւ զզօրավարն ի պատերազմին, եւ զմնացեալ սակաւսն ի մէջ արարեալ շրջափակ տուեալ՝ կամէին զամենեսեան սատակել։ Եւ նոցա ձայն բարձեալ ողորմագին պաղատանօք առ Հայրակղոս, եթէ «աստուածասէր եւ բարերար տէր, արա ի վերայ մեր ողորմութիւն, թէպէտ եւ չեմք արժանի ողորմութեան:

 3:51 The Lord so multiplied his mercy towards Heraclius on that day that all were delivered into his hands. They were slaughtered by the sword unmercifully; their general was also killed in the battle. Surrounding the few survivors (the Greeks) wished to slaughter them all, but they raised a piteous cry for mercy to Heraclius: “Pious and benevolent lord, have mercy on us, although we are not worthy of mercy:

3:52 Յայնժամ Հայրակղոս հրամայեաց առնել ի վերայ նոցա ողորմութիւն։ Եւ թողին զնոսա արք իբրեւ [ԴՌ], վիրաւորք, բոկք եւ մերկք եւ հետեւակք։ Եւ ընդ առաւօտն հրամայեաց Հայրակղոս ասպատակս սփռել ի վերայ ամենայն երկրին, եւ հարկանել զամենայն երկիրն սրով սուսերի:

 3:52 Then Heraclius ordered them to be spared. So, there were left about four thousand men, wounded, barefoot, unarmed, and on foot. In the morning Heraclius ordered raids to be spread over all the land and that the whole country should be put to the sword:

3:53 Եւ Խոսրով արքայ փախստական գնաց, եւ անցեալ զԴեկղաթաւ ի Վեհկաւատ՝ հրամայեաց զլար կամուրջացն կտրել. եւ Հայրակղի հասեալ բանակեցաւ առ դուրս Տիսպոն քաղաքի. եւ քանդեալ աւերեաց զամենայն ապարանս թագաւորին եւ այրեաց զնոսա հրով, եւ բազում գանձս մթերեալս յափշտակեաց անչափ աւարաւ գանձս ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ հանդերձից, եւ անասուն բազում յոյժ, եւ բազմութիւն գերեաց իբրեւ զաւազ ծովու անթիւ:

 3:53 King Khosrov fled. Crossing the Tigris at Vehkavat he ordered the rope of the bridge to be cut. When Heraclius came up he encamped at the gate of the city of Ctesiphon. He destroyed and ravaged all the palaces of the king, burned them with fire, and seized the many stored treasures, an incalculable booty of gold, silver, and clothing, very many animals, and a multitude of prisoners as numberless as the sand of the sea:

3:54 Բայց տիկնայքն եւ հարճքն եւ ամենայն որդիքն արքայի եւ արքունի երիվարացն՝ էին անդէն ի Վեհկաւատ. եւ սկսաւ Խոսրով արքայ ժողովել զմնացեալ նախարարս զօրացն եւ զզօրն, որ զերծեալ էին ի պատերազմէն:

 3:54 Now the wives, concubines, and all the children of the king and the royal horses were there in Vehkavat. Then Khosrov began to gather the surviving nobles and troops of his army who had escaped from the battle:

3:55 Եւ խօսէր ընդ նոսա սաստիկ եւ ահագին դատաստանօք եւ սպառնալեօք, թէ «ընդէ՞ր եւ դուք ոչ մեռարուք ի պատերազմին, քան թէ ելեալ փախստական գնացէք գալ առ իս եւ տալ համարձակութիւն ծառայի իմում ի յայսքան վնաս. մի՞թէ արդեօք զԽոսրով մեռեալ կարծէիք:

 3:55 He upbraided them with severe and terrible criticism and threats: “Why did you too not die in the battle rather than run away to me in flight, giving encouragement to my slave and (causing) so much harm? Did you indeed think that Khosrov was dead:

3:56 Յայնժամ խորհուրդ միաբանութեան ի մէջ առեալ ամենեցուն նոցա ասեն. «թէպէտ եւ ի թշնամեացն ապրեցաք՝ սակայն ի ձեռաց դորա մեզ չիք ապրել. արդ եկայք իմասցուք ինչ:

 3:56 Then they all took counsel together and note: “Although we escaped from the enemy, yet we cannot elude his grasp. So come, let us think of some plan:

3:57 Յայնժամ երդուեալ միաբանութեամբ գնացին ի գիշերի եւ անցին ընդ զոմ ի Վեհկաւատ եւ կալան անդ զտիկնայսն ամենայն եւ զհարճսն եւ զորդիսն արքայի, եւ զերիվարսն արքունական, որով եկեալ էր Խոսրով արքայ ի Տիսպոն՝ հանին գաղտաբար ի գիշերի, եւ արքայ Խոսրով ոչ միոյ իւիք չէր տեղեակ. եւ զորդի նորա Կաւատ նստուցին թագաւոր. եւ նա դիմեալ եկն ի վերայ նորա:

 3:57 Then, taking oaths together, at night they crossed the ford at Vehkavat and captured all the king’s wives, concubines, and children, and the royal horses on which King Khosrov had come to Ctesiphon. They seized them secretly at night without King Khosrov knowing anything about it. Then they made his son Kavat king, and he marched against (Khosrov:

3:58 Եւ ոմն ընթացեալ ետ գոյժ վաղվաղակի Խոսրովու, թէ «ապստամբեցաւ ամենայն Արեաց երկիր ի քէն, եւ զորդի քո Կաւատ նստուցին թագաւոր, եւ ահաւադիկ դիմեալ գայ ի վերայ քո»։ Եւ ընդոստուցեալ Խոսրով ի յահէն եւ զարհուրեալ մեծաւ դողութեամբ՝ խնդրեաց իւր տեղի փախստեան, աղաղակեաց եւ ասէ՝ ձի՛, ձի՛, եւ մտեալ յասպաստանն՝ ոչ հանդիպեցան ձիոյ:

 3:58 Someone ran to give the sad news at once to Khosrov: “All the land of the Aryans has revolted against you, and they have made your son Kavat king. Behold, he is coming to attack you.” Dismayed, fearful, and greatly terrified, Khosrov sought for himself a place of refuge. He cried out, saying: “A horse, a horse.” But on entering the stable they came across no horse:

3:59 Յայնժամ արքայ Խոսրով յայլակերպս եղեալ գնաց եմուտ ի բուրաստանն արքունի, եւ երթեալ ի թաւ պուրակս բուրաստանացն, մտեալ ի ներքոյ թաւ թփոյ ծաղկոցն որ էր մուրտ բազում՝ ղուղեալ դադարեաց:

 3:59 Then King Khosrov disguised himself. Entering the royal garden, he went into the dense groves and stayed hidden under a thick flower bush—a myrtle:

3:60 Եւ Կաւատ արքայ հրամայեաց խնդիր առնել. եւ երթեալ ի բուրաստանն՝ գտին զնա ի թաւի անդ ղուղեալ, կալան զնա եւ եկին ածին զնա ի դախղիճ անդր։ Հրաման ետ արքայ Կաւատ արկանել զնա ի տուն մի արքունական սենեկացն. եւ մտանէին առ նա արք ի նախարարացն, խօսէին դատաստանօք եւ նախատէին զնա, անարգէին եւ գնային:

 3:60 King Kavat ordered a search to be made. Entering the garden, they found him hidden in the bush, seized him, and brought him to the hall. King Kavat ordered him to be cast into one of the kiosks of the royal palace. Some nobles would come to him, condemn, insult, and debase him, and leave:

3:61 Այս եղեւ զաւուրս ինչ. ապա անարգեաց զնա եւ Կաւատ արքայ, եհատ ի վերայ նորա դատաստան մահու, եւ հրամայէ արանց մտանել եւ սպանանել զնա. որք մտեալ քարտակատեցին զնա տապարօք ի սենեկի անդ եւ սպանին:

 3:61 This went on for some days. Then King Kavat also found fault with him and decreed a sentence of death on him. He ordered some men to enter and kill him. They came in, hacked at him with axes, and killed him in the room:

3:62 Հրամայեաց եւ զեղբարսն իւր սպանանել, որք ի միում ժամու սպանան արք [Խ], ամենեքեան ի չափ հասակի եկեալ:

 3:62 He (Kavat) also ordered his own brothers to be killed; in one hour forty men were put to death, all of whom had reached maturity:

3:63 Եւ Կաւատ արքայ հաստատեցաւ յաթոռ թագաւորութեան եւ արար խաղաղութիւն մեծ ընդ կայսեր եւ ընդ ամենայն երկիր իշխանութեան իւրոյ։ Ետ եւ կայսեր զամենայն զոր եւ կամեցաւ առնուլ. եւ մինչդեռ խորհէր արքայ Կաւատ վասն շինութեան աշխարհի եւ խաղաղութեան՝ եհաս նմա վախճան կենաց եւ մեռաւ, կեցեալ [Զ] ամիսս:

 3:63 So King Kavat was confirmed on the throne of the kingdom and made general peace both with the emperor and over the whole land of his dominion. To the emperor he gave everything he wanted. And while King Kavat was planning the restoration and peace of his country, the end of his life overtook him and he died, having reigned for six months:

3:64 Եւ յետ մահու նորա նստուցին թագաւոր զորդի նորին զԱրտաշիր, կարի տղայ մանուկ։ Յայնժամ Հայրակղէս գրէ առ Խոռեամ եւ ասէ. «Կաւատ թագաւորն ձեր վախճանեցաւ, եւ որդի նորա մանուկ տղայ է. բայց արդ ի քեզ հասեալ թագաւորութիւնդ, եւ ես քեզ տաց զնա, եւ եթէ զօր պիտոյ է յօգնականութիւն՝ արձակեցից որչափ կամիս. բայց արդ եկ ի կողմանցդ յայդցանէ, եկից եւ ես յԱսորեստան. եւ երդումն արարեալ ուխտ դիցուք ի մէջ մեր երկոցունց՝ խաղաղութեամբ ունել զթագաւորութիւն:

 3:64 After his death they made king his own son Artashir, who was a very young boy. Then Heraclius wrote to Khoṙeam, saying: “Your king Kavat has died and his son is a young boy. So now the kingdom has devolved on you and I shall agreed and gave over Heraclius, emperor of the Greeks, Jerusalem, Caesarea in Palestine, all the regions of Antioch, of yours and I shall come to Asorestan; let us make a sworn pact between the two of us to rule in peace:

3:65 Եւ հաւանեալ Խոռեմայ՝ եկն առ Հայրակղոս արքայ Յունաց, թողեալ ի նա զԵրուսաղէմ եւ զԿեսարիայ Պաղեստինացւոց եւ զամենայն կողմանս Անտիոքացոց եւ զամենայն քաղաքս գաւառացն այնոցիկ, եւ զՏարսոն Կիւլիկեցւոց եւ զմեծ մասն Հայոց եւ զամենայն զոր միանգամ կամեցաւ Հայրակղոս. եւ ուրախ եղեւ մեծապէս խնդութեամբ:

 3:65 Khoṙeam agreed and gave over to Heraclius, emperor of the Greeks, Jerusalem, Caesarea in Palestine, all the regions of Antioch, and all the cities of those provinces, and Tarsus in Cilicia, and the greater part of Armenia, and everything that Heraclius had ever desired. So he greatly rejoiced:

3:66 եւ Հայրակղոս տայ նմա զթագաւորութիւնն եւ խոստանայ զօր որչափ եւ պիտոյ իցէ։ Եւ խնդրէ ի նմանէ խնդիրս, «առաջին, ասէ, զաստուածընկալ սուրբ նշանն, զոր գերեցեր յԵրուսաղէմէ՝ խնդիր արարեալ մեծաւ փութով այսրէն դարձուսցես:

 3:66 Then Heraclius granted him the kingdom and promised as many troops as might be necessary. He also made requests of him: “First,” he said, “I most earnestly entreat you to return the holy cross that received God which you took captive from Jerusalem:

3:67 Յայնժամ երդուաւ նմա Խոռեամ եւ ասէ. «հրամայեա՛ արձակել արս հաւատարիմս, եւ ես յորժամ հասից ի դուռն արքունի՝ ի նմին ժամու խնդիր արարից Խաչին, եւ գտեալ զնա տաց բերել առ քեզ:

 3:67 Then Khoṙeam swore to him: “Please send trustworthy men, and when I reach the royal court I shall that very hour seek the cross; when I find it I shall have it brought to you:

3:68 Եւ արար նմա հաւատարմութիւն յոյժ գրով, եւ կնքեալ աղիւ ըստ սովորութեանն իւրեանց երդումն, եւ խնդրեաց ի նմանէ զօր ինչ սակաւ յերեւելի մարդկանէ, յորս ինքն վստահն էր։ Իսկ Խոռեմայ առեալ զզօրսն երթեալ ի թագաւորանիստն, հրաման տուեալ այլոց ոմանց՝ սպանին զտղայ թագաւորն զԱրտաշիր:

 3:68 He gave him surety in writing, sealing an oath with salt according to their custom. And he requested from him a small force of distinguished men in whom he himself trusted. When Khoṙeam had received the troops and had entered the capital, he commanded some others to kill the young Artashir:

3:69 Յայնժամ արձակեաց Հայրակղոս արս հաւատարիմս առ Խոռէմ վասն աստուածընկալ սուրբ Խաչին. եւ նորա խնդիր արարեալ մեծաւ ստիպով, մինչեւ կարացին գտանել նովիմբ կազմածաւ, եւ ետ յարսն որք եկեալ էին. նոքա առեալ գնացին փութանակի. եւ ետ բերողացն Հայրակղոս ինչս բազումս եւ մեծարեալ արձակեաց պատուով:

 3:69 Then Heraclius sent the trustworthy men to Khoṙeam for the holy cross that received God. He searched for it with great diligence until they were able to find it in its original wrapping, and he gave it to the men who had come (for that purpose). On receiving it they immediately departed. Heraclius gave the bearers many gifts and dismissed them with great honours:

3:70 Եւ գումարեալ Հայրակղի զամենայն զօրս իւր յորդոր եւ խնդալից սրտիւ, բազմութեամբ զօրաց ել ընդ առաջ սուրբ նշանին, ի պատիւ հրաշալի եւ երկնաւոր գանձուն, եւ տարեալ հասուցանէր ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ:

 3:70 Then Heraclius gathered all his troops, and with eager and joyful heart went out to meet the holy cross with the host of his army to honour the wondrous and heavenly treasure, and brought it to the holy city of Jerusalem:

3:71 Եւ ապա անտի ոչ սակաւ ինչ լինէր յաւուր յայնմիկ ձայն լալոյ, հեղումն արտասուաց յահագին բորբոքմանէ սրտից նոցա եւ գութ խանդաղատանաց թագաւորին եւ իշխանացն եւ զօրացն ամենեցուն եւ բնակչաց քաղաքին. եւ ոչ ոք կարէր երգել զօրհնութիւն սաղմոսացն եւ կամ լսել ի գթալից արտասուաց ժողովրդեանն միանգամայն եւ յայնչափ խնդութենէն:

 3:71 Then on that day there was no little sound of weeping; from the excited fervour of their hearts, and their affected emotions, the emperor, princes, all the troops, and the inhabitants of the city shed copious tears. No one was able to sing or hear the blessing of the psalms from the piteous tears of the crowd and their overflowing joy:

3:72 Եւ կարգեալ հաստատեաց Հայրակղոս զսուրբ նշանն անդէն ի տեղւոջ իւրում ի սուրբ Գողգոթայ։ Եւ բաշխեաց ամենայն եկեղեցեացն եւ աղքատաց քաղաքին օրհնութիւն եւ գինս խնկոց, եւ ինքն գնաց ի Միջագետս Ասորոց, զի կալեալ հաստատեսցէ ինքեան զքաղաքսն եւ զսահմանսն ամենայն, որ առ Խոսրովաւ եւ առ Մուրկաւ հաստատեալ էր:

 3:72 Heraclius set the holy cross back in its place on holy Golgotha. Distributing to all the churches and the poor of the city blessing and money for incense, he himself went to Syrian Mesopotamia to occupy and secure for himself the cities and all the borders which had been established in the time of Khosrov and Maurice:

3:73 Եւ եկաց սուրբ Խաչն տէրունական յաստուածակերտ քաղաքին մինչեւ ցմիւսանգամ առածն Երուսաղէմի, որ յորդւոցն Իսմայէլի:

 3:73 And the holy cross of the Lord remained in the divine city until the recapture of Jerusalem by the sons of Ismael:

3:74 Եւ Խոռեմայ առեալ զթագաւորութիւնն՝ յաւուր միում զգեցեալ էր հանդերձ թագաւորական եւ հեծեալ յերիվար արքունի, եւ շրջէր ի մէջ ամենայն զօրացն իւրոց, ցուցանել զինքն եւ քաջալերել զզօրսն. եւ յանկարծակի ի թիկանց կողմանէ յարձակեալ ի վերայ նորա արանց՝ հարեալ սատակեցին զնա:

 3:74 So Khoṙeam received the kingdom. One day he was robed in royal garments, riding on a royal horse, and circulating among all his troops to show himself and encourage the army, when suddenly from behind some men fell upon him, struck him down and killed him:

3:75 Ապա թագաւորեցուցին զԲորն զդուստրն Խոսրովայ, որ էր կին նորին, որում Բամբիշն կոչէին. եւ կարգեցին հրամանատար ի դրանն զԽոռոխ Որմզդ, որ եւ սպանաւ ի Բամբշանէն որ կոչէին Բոր:

 3:75 Then they put on the throne Bor, Khosrov’s daughter, who was his wife, called Bambishn (queen). They appointed as vizier at court Khoṙokh Ormizd, who was killed by the queen called Bor:

3:76 Եւ կալաւ Բորն զթագաւորութիւնն ամս [Բ] եւ մեռաւ։ Եւ յետ նորա ածին զԽոսրոյ ոմն տղայ մանուկ եւ նստուցին իւրեանց թագաւոր. եւ նա փութանակի վախճանեցաւ։ Ապա ոմանք թագաւորեցուցին զԱզարմիկ դուստր Խոսրովու, եւ զօրն Խոռեմայ թագաւորեցուցին զՈրմզդ ոմն ի Մծուին քաղաքի. եւ յայնմհետէ նուազեալ պատառեցաւ թագաւորութիւնն Պարսից։ Յետ այսր ամենայնի Յազկերտ թագաւորեաց ի Տիսպովն, եւ ունէր զթագաւորութիւնն երկիւղիւ, եւ ոչ հրամանատու այլ անձնապահ:

 3:76 Then Bor ruled for two years and died. After her they introduced a certain Khosroy, a young boy, and made him their king. He soon died. Then some of them made king Azarmik, a daughter of Khosrov; while the army of Khoṙeam made king a certain Ormizd in the city of Nisibis. From then on the Persian kingdom was weakened and split. After all this Yazkert reigned in Ctesiphon; he held the throne in fear, more concerned with self-preservation than issuing commands:

3:77 Որ եւ ի սա հասեալ՝ վախճան եղեւ թագաւորութեանն Պարսից. զոր յետ սակաւու միոյ ասասցուք:

 3:77 With him the Persian kingdom came to an end, as we shall describe a little later:

3:78 Աստանօր եւ ի դէպ ելանէ մարգարէութիւնն Դանիէլի, տեսութիւն անհեդեդ պատկերին բազմախառն նիւթօքն ի վերայ խեցեղէն եւ երկաթեղէն ոտիցն:

 3:78 Here the prophecy of Daniel is relevant, his vision of the grotesque statue of various materials standing on feet of clay and iron: