Թովմա 1-10 Tovma

10:0 Դարձն Տրդատայ ի յերկրէն Յունաց եւ հաստատել յաթոռ թագաւորութեանն Հայոց մեծաց օգնականութեամբ թագաւորին Յունաց, եւ վասն հաւատոցն որ ի Քրիստոս:	10:0 Trdat’s return from Greek territory and establishment on the throne of the kingdom of Greater Armenia with the help of the Greek king; and concerning his belief in Christ:
10:1 Թագաւորեալ մեծին Տրդատայ ի վերայ հայրենեաց աշխարհին, որպէս գրեալ ցուցանին հանգամանք իրացն գործելոց, եւ հաւատալն նորա ի մի Աստուած Հայր եւ ի մի Որդի նորա ի Բանն Աստուած Յիսուս Քրիստոս եւ ի մի Հոգի Սուրբ, զուգակից եւ բնութենակից եւ փառակից Հօր եւ Որդւոյ, ի մի Աստուածութիւն կատարեալ. եւ մկրտեալ սուրբ եւ անբիծ խոստովանութեամբ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Սուրբ Հոգին, ի ձեռն մեծին Գրիգորի հանդերձ ամենայն նախարարօքն Հայոց մեծաց:	10:1 The details of Trdat the Great’s rule over the land of his fathers and of his deeds are known in writing: his belief in one God the Father, and in His only Son the Word (of) God, Jesus Christ, and in the one Holy Spirit, co-equal in nature and glory with the Father and the Son, in one perfect Divinity; and his baptism with a holy and pure confession in the Father and Son and Holy Spirit at the hand of Gregory the Great, with all the nobility of Greater Armenia:
10:2 Իսկ ի տանէն Արծրունեաց ընդ մեծ նախարարսն Հայոց մկրտեալ լինի Տիրոց որդի Բաբգէնի երկրորդի, այր հեզ, խոհական, խորհրդական, համեստ ի բանս, համեստ ի նայեցուածս, որ ոչ բազմաց քան եթէ միոյն. այսինքն Քրիստոսի՝ զինքն ծանօթ ջանայր կացուցանել:	10:2 From the house of the Artsrunik’ among the magnates of Armenia there was baptised Tirots’ son of Babgēn [II]. He was a mild man, intelligent, thoughtful, modest in speech and modest in look, who tried to make himself recognised by a single person—that is, Christ—rather than by the multitude:
10:3 Քանզի եւ ի ժամու անդ յորում զմեծն Գրիգոր առեալ տանէին ի քաղաք Կեսարացւոց ձեռնադրել զնա ի քահանայութիւն, ի լուսարար վարդապետութիւն աշխարհիս Հայոց՝ էր ընդ մեծ նախարարսն երթեալ եւ Տիրոց:	10:3 For at the time when Gregory the Great was being taken to the city of Caesarea to be ordained into the priesthood for the illuminating instruction of Armenia, Tirots’ accompanied the nobles:
10:4 եւ որպէս վերագոյն ասացաք՝ վասն հեզ եւ ցած բարուցն կամօք յանձն կրէր, ոչ յառաջանայր ի բարձր նախագահ ճոխանալ երեւելեօքս եւ լքանելեօքս, սրբոյ Աւետարանին հետազօտեալ կրթականին՝ մի բազմել յառաջին բարձին, ոչ եթէ ոչ ունէր նազելի եւ բարձրագահ պատիւս ի մէջ մեծ նախարարութեանցն Հայոց:	10:4 And as we said above, because of his modest and humble character he willingly undertook (this) and did not push himself forward to higher rank in order to act the grandee with the famous and the infamous. But being a studious reader of the Holy Gospel (which bids us) not to sit in the first rank, he never claimed honourable and superior rank among the great nobles of Armenia:
10:5 զի ո՞վ ոք այլ ճոխ քան զՍենեքէրիմայսն, զոր համարձակախօսն Եսայիաս հրապարակէ առ Իսրայէլեան զարմն զսորայս մեծափառութիւն. այլ եւ Մակեդոնացին Աղէքսանդրոս ոչ սակաւ դրուատեօք արձանս գրէ ի մատեանս դիւանապահ աւանդութիւնս զսորայս մեծափառ գլխաւորութիւն:	10:5 For who is grander than the descendants of Senek’erim, the great glory of whose stock the outspoken Isaiah proclaimed to the Israelites, or whose splendid pre-eminence Alexander of Macedon inscribed with no mean eulogies in the books that contain archival traditions:
10:6 Արդ որպէս յառաջագոյն ասացաք՝ սակս կարեւոր յուզմանցն միապետեալ ի շարս կանոնաց, միայն յայտարարութիւնս առնել զազգացն Արծրունեաց, եւ ոչ ընթանալ զհետ բազմախոյզ զրուցատրութեանց, զոր առաջնոցն մատենագրեալ դրոշմեալ կայ ի գիրս ընդ ժամանակս ժամանակս սոցա քաջարութիւնք եւ արժանաւորք յոլովագունի եւ մեծամեծաց գովութեանց:	10:6 Now as we said above concerning our important investigations in the chronicles, we have confined ourselves to an exposition of the Artsruni families alone and have not pursued the multifarious stories which previous (historians) set down in books, describing their deeds of valour performed at various times that are worthy of many and the greatest praises:
10:7 Բայց մեք զյոյժ հռչակեալսն միայն նշանակեցաք. սրբոյ թագաւորին եւ քաջ նահատակին Տրդատայ զբարիոք պատերազմեալ ընդդէմ անմարմին եւ մարմնաւոր պատերազմողաց, փոխի յերկրաւոր աշխատութեանցս ի հանգիստ, մեծաւ պատուով թագաւորական շքեղ եւ երեւելի դիազարդութեամբ, որպէս ընթեռնուք ի բանիբուն գրակարգութեանն Մովսէսի տիեզերահռչակեալ վարդապետի եւ քերթողի եւ մերոյ լուսաւորութեանցս հաստատագոյն յօրինողի, որպէս պատմէ ի գլուխ երկրորդի պատմագրութեանն:	10:7 But we have merely indicated the most famous (events): the good fight of the saintly king and brave champion Trdat against both incorporeal and corporeal warriors; his translation from earthly toils to (heavenly) rest and embalming in great honour with royal pomp and fame, as we read in the eloquent composition of Moses the world-famous teacher and orator, the most accurate author of our illumination, as he relates at the end of his second book:
10:8 Թագաւորէ Խոսրով որդի Տրդատայ փոխանակ հօր իւրոյ, հրամանաւ Կոստանդիանոսի, եւ խաղաղասէր բարեկարգութեամբ հաստատեալ յօրինէ զկարգ աշխարհիս նախարարօքն հանդերձ, եւ ոչ ինչ փոյթ եղեւ ումեք հոգալ զուստեք արշաւանս, բայց ընդ Յունաց թագաւորին միայն հնազանդութեամբ նուաճեալ զինքեանս, ի բաց կալով ի հարկատուութենէ Շապհոյ արքայից արքայի:	10:8 Khosrov, son of Trdat, succeeded his father as king at the command of Constantius. A lover of peace, he established good order in the country with the princes; nor did anyone have any worry of attacks from anywhere. They submitted themselves to the authority of the Greek emperor alone, abstaining from paying tribute to Shapuh king of kings:
10:9 եւ զզօրն տուեալ ի ձեռս Վահանայ Ամատունոյ, հոգալ զգործ պատերազմաց, թէ արդեօք դէպ լինիցի ուստեք: Բայց ըստ կարգաց քրիստոնէութեան վարէր ըստ արժանի պատուիրանաց Տեառն, եւ ըստ խրատու մեծին Վրթանեայ յապահովանայր ամենայնիւ, թագաւորեալ [ԺԹ] ամն:	10:9 He (Khosrov) entrusted the army to Vahan Amatuni to take responsibility for warfare—if indeed there should be occasion for it anywhere. He governed according to Christian principles following the worthy commandments of the Lord, and in everything had recourse to the advice of Vrt’anēs the Great; he reigned for nineteen years:
10:10 Իսկ զհարկացն տուրս յարքունիս Կեսարու՝ ի ձեռն դպրապետին վճարէ առ կայսր. բայց զտոհմէն Արծրունեաց ոչ ինչ այլ իմանալ կարացաք, թէ զինչ գործ գործեալ նոցա, բայց միայն խաղաղասէր կեանս կեալ առ թագաւորն եւ առ նախարարսն, եւ ունէր զիւրաքանչիւր կալուածս զաւանդեալ ժառանգութիւն նոցա ի թագաւորացն առաջնոցն Մուշեղ, Վահան:	10:10 He paid the tribute to the emperor at the royal court through the chief scribe. But we have been unable to discover for certain anything else about the Artsruni clan or what sort of deeds they accomplished, save only that they lived peaceably with regard to the king and the nobles. Musheł, Vahan (and so on) held each his own property given to them in hereditary possession by the former kings:
10:11 Եւ զոր ինչ ոչ իմացեալ մեր՝ եւ ոչ գրել արժանի վարկաք, բայց միայն զի բարձրագոյնք եւ նախապատիւք ի թագաւորաց անտի էին:	10:11 What we could not discover for certain we did not reckon worth putting in writing, save only that they were very highly regarded and honoured by the kings:
10:12 Զկնի Խոսրովու Փոքու թագաւորէ Տիրան որդի նորա: Եւ ի ժամանակին յայնմիկ ունէր զհազարապետութիւնն Հայոց այր ժանդ չարաբարոյ, որում հայր Մարդպետ անուն էր. սա մատուցեալ առ թագաւորն Տիրան՝ սկսաւ քսութեամբ խօսել ի գաղտնի զտանէն Արծրունեաց եւ զՌշտունեաց, զի էին ազգք ճոխք եւ երեւելիք, քաջք եւ անուանիք, եւ ամենեցուն պատկառելիք:	10:12 After Khosrov the Less his son Tiran became king. At that time the office of hazarapet of Armenia was held by a man of baneful and evil character who was called hayr mardpet. Approaching King Tiran, he began to calumniate in secret the houses of the Artsrunik’ and Ṙshtunik’, for they were distinguished and famous families, valiant and renowned, and respected by all:
10:13 ասէ. «թէ ոչ բառնաս կորուսանես ի միջոյ զերկուս նախարարութիւնսդ՝ ոչ բարիոքագոյն քո թագաւորութեանդ խորհին խորհուրդ. զի ձեռն նոցա է ընդ Շապհոյ արքայից արքայի». զայս խորհեալ Մարդպետին ասէ, թէ զայս ձախողակի իմացմունս կատարել կարացից՝ թերեւս եւ զտուն Մամիկոնեան նախարարութեանց կարացից որսալ ի կորուստ: Որոյ ունկնդիր եղեալ Տիրան՝ տայ հրաման յանգ հանել զխորհուրդ անօրէն աստուածատեաց առն:	10:13 He note: “Unless you exterminate these two noble families, their intentions are inimical to your rule; for their hand is with Shapuh king of kings.” The mardpet said this, supposing that: “If I am able to carry out this perverse plan perhaps I shall also be able to hound the house of the Mamikonean nobles to destruction.” Tiran heeded him and ordered the proposition of that impious enemy of God to be carried out:
10:14 Ազդ եղեւ Մամիկոնեան սպարապետութեանն անոպայ գործն, եւ դիմեցին քաջասրտագոյնս ի վերայ սուսերամերկք զինեալք ի մէջ ամբոխին, Արտաւազդ եւ Վասակ Մամիկոնեանք, զբազումս տապաստ արկեալ ի սուրս իւրեանց, յափշտակեցին զՇաւասպ որդի Վաչէի Արծրունւոյ, եւ զՄեհէդակ Ռշտունի, քանզի էին մանկագոյնք տիովք. առին գնացին յամուրսն Տայոց:	10:14 When this cruel undertaking was made known to the Mamikonean generals, armed and with drawn swords Artavazd and Vasak Mamikonean wholeheartedly rushed into the crowd, struck down many with their swords, snatched away Shavasp, son of Vach’ē Artsruni, and Mehedak Ṙshtuni, for they were very young in age, and took them to (their) fortresses in Tayk’:
10:15 եւ ի չափ հասեալ ի տիոց տղայականաց՝ ետուն զդստերս իւրեանց կնութեան մանկանցն: Ի նոցանէ աճեալ ազգք երկոցունց Արծրունեացն եւ Ռշտունեաց, եւ ոչ խառնեցան ի խորհուրդ Հայոց զամս բազումս. բայց Տիրան պղծութեան աղտեղութեամբն զգառեալ մատնի ի ձեռս Շապհոյ, եւ կուրացեալ աչօք կեցեալ եւ մեռեալ ըստ արժանի իւր վաստակոցն, զոր գործեաց ընդ սուրբսն Վրթանէս եւ Յուսիկ եւ ընդ քահանայն մեծ Դանիէլ, ըստ այնմ եւ հատուցաւ նմա, որ թագաւորեաց [ԺԶ] ամս:	10:15 When the boys reached maturity, they gave them their daughters in marriage. From them stem the descendants of the two Artsruni and Ṙshtuni families; but these did not participate in Armenian affairs for many years. As for Tiran, wallowing in his foul turpitude, he was betrayed to Shapuh. Having been blinded, he died a death worthy of his deeds; as he had treated the saints Vrt’anēs and Yusik and the great priest Daniel, so was it meted out to him. He had reigned for sixteen years:
10:16 Արշակ թագաւորեալ փոխանակ Տիրանայ հօր իւրոյ, հրամանաւ Շապհոյ արքայից արքայի՝ ժողովէ զնախարարութիւնս Հայոց առ ինքն, տեղեկացեալ եւ վասն տոհմին Արծրունեաց եւ Ռշտունեաց եւ որք ի նախարարութենէն Մամիկոնէից հասեալ գնացեալ ամրանային ի յամուրսն Տայոց:	10:16 Arshak became king in succession to Tiran his father at the command of Shapuh king of kings. Gathering around himself the Armenian nobility, he learned about the Artsruni and Rshtuni families and those of the Mamikonean nobility who had gone off and fortified themselves in the fortresses of Tayk’:
10:17 եւ զպատճառսն ստուգեալ, գրէ ի ձեռն Վահանայ ումեմն ի տոհմէն Ամատունեաց՝ դառնալ գալ բնակել անկասկած կենօք, ի բարձ եւ պատիւ իւրաքանչիւր յառաջանալ: Որում ունկնդիր եղեալ երեքեան նախարարութիւնքն առն իմաստնոյ Վահանայ Ամատունւոյ՝ գան զկնի նորա անկասկած համարձակութեամբ, քանզի ոչինչ վնաս գիտէին զանձանց եւ ոչ մի ինչ իրս մեծ կամ փոքր. եւ ընկալեալք ի թագաւորէն Արշակայ ըստ գրելոյն ի ձեռն Վահանայ՝ կացին անկասկած:	10:17 On being accurately informed about the causes of this, he wrote via a certain Vahan of the Amatuni family (directing) them to return and live without fear and be promoted in rank and honour. The three noble families heard the wise Vahan Amatuni and followed him back in trusting confidence. For they knew that they themselves had done no harm, neither great nor small. Received by King Arshak as he had written via Vahan, they were installed without fear:
10:18 Այլ չ արիմացն հայր կոչեցեալ Մարդպետ եւ բնաւորեալ խորհրդոցն չարին ոչ երբէք դադարէր: Ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ խաղաց գնաց Արշակ ի մուտս կոյս, էր երթեալ ընդ նմա եւ մեծն Ներսէս կաթողիկոսն Հայոց. եւ հասեալ յԱշտիշատ Տարունւոյ ի վկայարանս սրբոյն Յովհաննու եւ մկրտչի, եւ Աթանագինէի վկային, զոր շինեալ էր սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի ի դառնալն նորա ի ձեռնադրութենէ քահանայապետութեանն:	10:18 But the evil-minded hayr mardpet never desisted from his typical evil plotting. About that time Arshak travelled to the West accompanied by Nersēs the Great, Catholicos of Armenia, and arrived at Ashtishat in Taron, at the martyrium of Saint John the Baptist and the martyr Athanagines, which had been built by our Holy Illuminator Gregory on his return from being consecrated to the priesthood:
10:19 Եւ ելեալ ի տեղին սրբութեան եւ կատարեալ զաղօթսն՝ ելին շրջել զբօսնուլ յայլ եւս տեղիսն: Չարախորհուրդն հայր Մարդպետ որդին սատանայի ոչ բաւականացաւ չարեօք մարդկան՝ այլ եւ առ Աստուած եւս եւ առ սուրբս նորա յաւակնեալ՝ յերկինս բացեալ զգայռալիր բերանն եւ որպէս շուն լիրբ պատուհաթափ եղեալ ածէր զլեզուն զերկրաւ:	10:19 After entering the holy place and performing their prayers, they came out to walk around and enjoy themselves elsewhere. The malicious hayr mardpet, the son of Satan, was not satisfied with working evil among men, but even had presumptions against God and his saints. Having opened his filthy mouth against heaven, like an insolent and shameless dog he drew his tongue over the earth:
10:20 Մատուցեալ առ թագաւորն Արշակ ասէ. «ոչ բարեօք իմացեալ առաջնոց թագաւորացն, զի ոչ կալան զտեղիս զայս ի բնակեալ ճոխութեան թագաւորական վայելչապէս խրախճանութեանց. արդ հաճոյ թուիցի քեզ զոր խորհիմս. սուրբքն ոչ եթէ զերեւելի տեղիս ախորժեն, զի թէ ոչ այսպէս, ո՞չ նոքա զնեղ եւ զանձուկ կեանս կան մահու չափ»: Բայց այս ոչ իմացեալ եմ, թէ արդեօք թագաւորն դրդուեցա՛ւ ի հրապոյրս նորա թէ ոչ: Եւ զոր ոչ հաւատարմանայ մեզ՝ եւ ոչ գրել կարեւոր համարեցայ:	10:20 Approaching King Arshak he note: “The former kings were not sensible, since they did not keep this place as a royal retreat for luxury and enjoyable entertainment. So, may my suggestion please you. The saints do not take delight in grand places, otherwise they would not have lived narrow and circumscribed lives equivalent to death.” But I do not know whether the king really gave way to his enticement or not. And I did not consider it important to write down what we have not verified:
10:21 Իսկ սրբոյն Ներսէսի իրազէկ եղեալ չարին չարաբարոյ չարախորհրդութեան՝ անէծս մեծամեծս եւ ազդոյս եւ զօրաւորս դնէ ի վերայ Մարդպետին, եւ ասացեալքն ի սրբոյն հանդերձ գործով զկատարումն առնու: Անդէն վաղվաղակի մատուցեալ Շաւասպ Արծրունի առ Մարդպետն՝ ասէ, «արջք գիսակագեղք սպիտակայեղցք որջացեալ ի պրակս անտառախիտ մայրեացդ. արդ թէ հաճոյ թուիցի՝ երթիցուք որսալ զնոսա:	10:21 When Saint Nersēs heard of this evil and immoral proposition he heaped strong and violent curses on the mardpet. And the saint’s words were fulfilled by deeds. At that very moment Shavasp Artsruni approached the mardpet and note: “Some white bears with fine hair are lurking in thickets in these deep forests. If it pleases you, let us go and hunt them:
10:22 եւ առեալ զնա մտանեն ի մէջ մայրեացն, եւ ընդ գիրկս մտեալ Շաւասպայ Արծրունւոյ՝ զլայնալիճն լի քարշեալ հարկանէ ի թիկանց ընդ մէջ ողինն զկորովալիր մատանցն զազդոյ շարժումն թռուցեալ թափանցիկ ընդ չարախորհուրդ սրտին միջոցն դիպեցուցանէ. եւ յետս ընդդէմ կործանեալ փչեաց զոգին ի ձեռս խորհրդածուին իւրոյ սատանայի:	10:22 So, they entered the forest with him. Drawing back his wide-arced bow to its fullest extent, Shavasp Artsruni shot (an arrow) in his back through his spine with an energetic motion of his powerful fingers. It pierced the malicious one’s heart, and falling backwards he breathed out his soul into the hands of his counsellor Satan:
10:23 եւ բանք սրբոյ Ներսեսի ընդ կենդանի բանին Աստուծոյ խառնեալ՝ դիւրագոյնս զհատուցումն արհամարհողացն հատուցանէր յօրհնութիւնս եւ յանէծս, անյապաղ զգործն կատարելով. որ ըստ արժանի խորհրդոցն ընկալաւ զփոխարէնն:	10:23 The words of Saint Nersēs mingled with the living word of God, the more easily to bring retribution on those who despise his blessings and curses, accomplishing the task without delay. He received his just reward according to the merit of his intentions:
10:24 Ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ թագաւորէ Յունաց Վաղէս կայսր, եւ Պարսից՝ Շապուհ արքայից արքայ: Իսկ Արշակ յերկուս թագաւորսն ձեռնտու եղեալ, երբեմն ի Պարսս երբեմն ի Յոյնս, եւ զապստամբութիւն ի մէջ առեալ Արշակ յերկոցունց կողմանս:	10:24 In those times the emperor Valens ruled over the Greeks, and Shapuh king of kings over the Persians. Arshak supported both kings, sometimes the Persians, sometimes the Greeks, or rebelled against both:
10:25 Իսկ նախարարքն Հայոց ի սադրելոյ Վաղէսի գրգռեալ ի մարտ ընդ Արշակայ ի պատերազմ յառաջանան, ի մէջ անցեալ սուրբն Ներսէս համոզէ զնոսա եւ խաղաղացուցանէ զաղմուկն:	10:25 But the Armenian nobles, at Valens’s instigation, were incited to war against Arshak. They were advancing to battle when Saint Nersēs interposed; he calmed and pacified the quarrel:
10:26 Իսկ թագաւորն աղաչեալ զսուրբն Ներսէս զհաշտութիւն խօսել Վաղէսի ընդ Արշակայ, զոր եւ արար իսկ զհաշտութիւնն: Բայց Մեհուժան Արծրունի ոչ եղեալ ունկնդիր սրբոյն Ներսէսի, եւ ոչ ընդ թագաւորին հնազանդութեամբ նուաճեաց զանձն, հրապոյրս պղտորս արբուցանէ Վահանայ Մամիկոնէի, որ էր աներ Մեհուժանայ, եւ անցեալ գնացին առ Շապուհ:	10:26 Then the king begged Saint Nersēs to negotiate a reconciliation between Valens and Arshak—which he did indeed bring about. But Mehuzhan Artsruni did not heed Saint Nersēs, nor did he submit himself to the king; but he offered foul enticements to Vahan Mamikonean, who was Mehuzhan’s father-in-law, and they passed over to Shapuh:
10:27 թողեալ զօրէնս քրիստոնէութեանն՝ հնազանդեցան որմզդական մոլորութեանն մոխրապաշտ վարդապետութեանն: Ընդ որ յոյժ ուրախացեալ Շապուհ՝ խոստացաւ փեսայացուցանել զՄեհուժան ի քոյր իւր Որմզդուհի:	10:27 Abandoning the Christian religion, they submitted to the false doctrine of the ash-worship of Ormizd. Shapuh, greatly delighted at this, promised to marry Mehuzhan to his own sister Ormzduhi:
10:28 Եւ էր ի մէջ Շապհոյ եւ Արշակայ պատերազմ մեծ զժամանակս կենաց Արշակայ: Եւ բազում անգամ ի բազում տեղիս տային ճակատ զօրքն Հայոց եւ Պարսից ընդ միմեանս. զոր աւելորդ համարիմ երկրորդել զյառաջագոյն պատմագրաց նշանագրութիւնս:	10:28 There was a great war between Shapuh and Arshak during Arshak’s lifetime. At many times and in many places the Armenian and Persian armies battled against each other. But I consider it superfluous to repeat the accounts of previous historians:
10:29 Բայց յետ բազում պատերազմացն խորամանկ խաբէութեամբ կոչէ առ ինքն Շապուհ զԱրշակ ի դէմս սիրոյ խաղաղութեան, ոչ ինչ յիշատակ զչարեացն գործելոց ի մէջ առնելով. եւ նորա գնացեալ զհետ կոչնականացն լի անմտութեամբ: Կապէ երկաթի կապանօք եւ տայ տանել յԱնուշ կոչեցեալ բերդն ի սահմանս Տիսպոնի:	10:29 But after many battles, with deceitful trickery Shapuh summoned Arshak to him, apparently for peace and friendship and making no reference to the evils that had been done between them. He went, following the summons and full of innocence. But (Shapuh) bound him in iron bonds and had him taken to the fortress called Anush in the region of Ctesiphon:
10:30 եւ անդ կեցեալ եւ մեռեալ անձամբ զիւրովի երթեալ, ըստ սահմանելոյ ի վերայ նորա բանի առնն Աստուծոյ սրբոյն Ներսէսի: Բայց դոյզն մի զամբարշտին Մեհուժանայ զյանդգնութիւնսն ի վերայ Հայոց բացայայտեցից ի շարի աստ:	10:30 There he lived until his death at his own hand, according to the prediction made about him by that man of God Saint Nersēs. But here I shall expound in order the audacious acts which the impious Mehuzhan inflicted on the Armenians:
10:31 Առնուն Մեհուժան եւ Վահան զզօրս Պարսից, գան մտանեն յերկիրն Հայոց, սփռեալ տարածանեն հէնս ասպատակաւորս ընդ բոլոր երեսս երկրիս Հայոց, գերփեն առնուն զշէնս եւ զաւանս եւ զագարակս, կապուտ կողոպուտ թողուն ի ստացուածոց եւ յամենայն ժառանգութեանց, մաշեն ի սուր սուսերի զորս ի բուռն առնուին. գնացին մտին ի գաւառն Ռշտունեաց:	10:31 Mehuzhan and Vahan took the Persian army, entered Armenia, spread raiding parties across the whole face of the Armenian land, ravaged hamlets and towns and farms, plundered possessions and all patrimonies, and put to the sword all those they captured. They entered the province of Ṙshtunik and sacked the house of Garegin, lord of Ṙshtunik’:
10:32 եւ առին յաւարի զտունն Գարեգնի Ռշտունեաց տեառն. ճողոպրեալ Գարեգինն անձնապուրծ գնաց փախստեայ առ կայսրն Յունաց:	10:32 Escaping by the skin of his teeth, Garegin fled to the emperor of the Greeks. They captured the princess of Ṙshtunik’, the wife of Garegin and sister of Vardan Mamikonean:
10:33 նոցա կալեալ զտիկինն Ռշտունեաց զկին Գարեգնի զքոյր Վարդանայ Մամիկոնէի ածեալ ի Վանտոսպ ի քաղաքն Շամիրամայ, մատնեն ի խոշտանգանս եւ ի տանջանս դառնագոյնս. ստիպեն լքանել թողուլ կրօնս քրիստոնէութեան, հնազանդել պաշտել զօրէնս մազդեզական մոխրապաշտութեանն, զոր չ առեալ յանձն սուրբ տիկնոջն Համազասպուհեայ՝ տանին հանեն ի բարձրաւանդակ ամրական բերդաքաղաքն, մերկանան ի հանդերձիցն, զի քրիստոսեան փառօքն զգեցցի. արկանեն տոռունս ի սրունսն, կախեն զհիւսիսայինն աշտարակէն. գոհացող համբերութեամբ ընդունի զվճիռ մարտիրոսական:	10:33 Bringing her to Van Tosp, the city of Shamiram, they put her to torture and very cruel torments, trying to force her to abandon the Christian religion and to accept the religion of the Mazdaean cult of ashes. When the saintly princess Hamazaspuhi refused, they took her up to a high place in the castle, stripped off her clothes—that she might be clothed in the glory of Christ—tied ropes to her legs, and suspended her from the northern tower. With thankful endurance she received the sentence of martyrdom:
10:34 Դայեկին նորա մնալով ի ներքոյ կախաղանին՝ ամփոփէ զսուրբ գանձն ի ծոց իւր, տարեալ փոխէ ի վկայարան հանգստի ի ձեռն սրբոյն Ներսէսի, զոր տարեալ հանգուցանեն ի տեղւոջն, զոր այժմ Ձորոյ վանս անուանեն, ի վկայարան սրբոց Հռիփսիմեանց. զոր շինեալ էր սրբոյն Գրիգորի, ուր զսեղանն սուրբ եւ զգաւազան հովուական եւ զմատանին պատկերեալ եւ զգօտին աշխատասէր միջոյն թողեալ ի հանապազորդ յիշատակ լուսաւորութեանն մերոյ հօրն:	10:34 Her nurse, remaining below the gibbet, gathered the holy treasure in her bosom and brought it to rest in the martyrium (built) by Saint Nersēs. Then they transferred it to the place which is now called Dzoroy Vank’, to the martyrium of the Holy Hṙip’simeank’, which Saint Gregory had built and where are preserved in perpetual memory of the illumination (of Armenia) by our father his holy altar, pastoral staff, engraved ring, and the girdle of his diligent waist:
10:35 Գան դարձեալ Մեհուժան եւ Վահան եւ առնուն զՎանտոսպ, քանդեն աւերեն զգեղեցկաշէն ամրական տեղիսն, վարեն ի գերութիւն զբնակիչս քաղաքին եւ զՀրէայսն, եւ [ԺԸՌ] զքրիստոնեայսն, եւ զորս ածեալ գերի Բարզափրանայ զՀրէայսն հրամանաւ Տիգրանայ, եւ խաղացուցանեն յԱսպահան, եւ առնուն զՎաղարշապատ եւ զԱրտաշատ. եւ զՀրէայսն որ յաւուրց սրբոյն Գրիգորի հաւատացեալ էին ի Քրիստոս՝ վարեն ի գերութիւն, աւելի վտանգ նոցա քան այլոց Հրէից հասուցանելով վասն ի Քրիստոս հաւատոցն:	10:35 Mehuzhan and Vahan attacked another time, took Van Tosp, razed and destroyed the beautifully constructed fortresses, and led into captivity the inhabitants of the city—five thousand Jews and eighteen thousand Christians—and the Jews that Barzap’ran had brought captive at Tigran’s orders; they marched them to Isfahan. Then they took Vałarshapat and Artashat, and led into captivity the Jews who since the days of Saint Gregory had believed in Christ, causing them more harm than the other Jews because of their faith in Christ:
10:36 Գնայ զկնի նոցա երջանիկն Զուիթայ երէց յԱրտաշատէ զկնի հաւատացեալ Հրէիցն, զի մի հօտն առանց հովուի յանապատս եւ ի վիհս կորստեան թափառական յածիցին գայլոցն գահավիժութեամբ:	10:36 The blessed Zuit’ay, a priest from Artashat, followed them lest his flock wander astray without a shepherd in deserts and dangerous abysses and fall headlong among wolves:
10:37 Իսկ Մեհուժան մտեալ առաջի Շապհոյ սկսաւ չարախօսել զԶուիթայ քահանայէ, ասէ «երէցդ այդ եկեալ է զհետ գերելոց քրիստոնէիցն՝ հակառակ կալ հրամանաց արքայիդ եւ օրինաց Մազդեզանց եւ Արեաց, եւ ամենայն ուրեք դա է պատճառ ապստամբութեան Հայոց յարքայից արքայէ. եւ անարգէ զկրակ եւ առ ոչինչ համարել զարեգակն. արդ զրաւ եղիցի կենաց դորա, եւ հրաման արքայիդ դիւրաւ զկատարումն առնուցու:	10:37 But Mehuzhan came before Shapuh and began to calumniate the priest Zuitay, saying: “This priest has followed the Christian prisoners to oppose the commands of your majesty and the religion of the Mazdaeans and Aryans. Everywhere he is the cause of the Armenians’ rebelling against the king of kings; and he dishonours fire and holds the sun in no esteem. So let his life be terminated—the command of your majesty will easily bring that about:
10:38 Նոյն ժամայն ածեալ լինի սուրբն առաջ Շապհոյ, եւ հարցեալ եւ պատասխանեալ սուրբն լի կատարեալ իմաստութեամբ Հոգւովն Սրբով՝ զոր անմեկնելի ունէր յինքեան սուրբն. եւ անդ զբարիոք պատերազմն պատերազմեալ՝ որպէս քաջ հովիւ զանձն իւր եդ ի վերայ հօտին, եւ ընկալեալ զվճիռ մարտիրոսութեան կատարի ի փառս սուրբ Երրորդութեանն:	10:38 Immediately the saint was led before Shapuh. The holy one’s responses to the questions were full of the perfect wisdom through the Holy Spirit that the saint possessed inseparably within himself. Having there fought the good fight, like a brave shepherd he gave himself for his flock, received the sentence of martyrdom, and was perfected in the glory of the Holy Trinity:
10:39 եւ հորդեաց երանելին Զուիթայ ճանապարհ բարի բազմաց վկայից ի մէջ Հայաստան աշխարհիս, որ յարեւելս եւ յարեւմուտս: Եւ կալեալ Արշակայ զթագաւորութիւնն ամս [ԼԶ]՝ վախճանի ըստ օրինակի ասացելոց:	10:39 The holy Zuit’ay travelled the good road of many martyrs in this land of Armenia, to the East and the West. After ruling for thirty-six years, Arshak died in the manner described above:
10:40 Շապուհ արքայից արքայ թագաւորեալ՝ բազում եւ անչափ չարիս հասուցանէր ի վերայ Հայոց աշխարհիս եւ Ասորեստանեայց եւ Պաղեստինացւոց, եւ վարեալ ի գերութիւն զՀրէայսն [Ն] բիւր, յաւեր դարձուցեալ զՀրէաստան եւ զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. եւ զբովանդակ թոյնս անբժշկականս իժից եւ քարբից եհեղ ի վերայ քրիստոնէից:	10:40 During his reign Shapuh king of kings inflicted many insufferable afflictions on Armenia and Syria and Palestine. He led into captivity four million Jews, sacked Judaea and the holy city of Jerusalem, and poured out on the Christians all the mortal poison of vipers and asps:
10:41 յորմէ բազում սուրբք ի Քրիստոս վկայեցան, եւ որպէս ասի աւելի քան [ԽՌ] սրբոց արանց, որք վկայեցին վասն Քրիստոսի, բազումք յեպիսկոպոսաց, ի քահանայից եւ յայլ կարգէ յեկեղեցական գնդէ, բազմագոյնք եւ յազատաց աշխարհիս եւ ի տիկնանց նոցա անհնարին եւ դառն տանջանօք:	10:41 By him many saints were martyred for Christ; as is said, more than forty thousand holy men were martyred for Christ’s sake, many bishops, priests, and the other ecclesiastical ranks, and very many of the noblemen of the country and their wives, with terrible and cruel tortures at which I shudder:
10:42 զոր սարսափեմ եւ հիացմամբ մեծաւ յապուշ կրթին միտք իմ ընդ ժուժկալութիւն այնքանեաց բազմահնար մեքենաւոր չարչարանաց. որպէս ընթեռնուք ի գիրս պատմութեան վկայելոցն, որ Արեւելեայ ասի գրոցն վերագրութիւն, զոր շարագրեաց երանելի խոստովանողն Քրիստոսի Աբրահամ ի գեղջէն Արածոյ:	10:42 My mind is greatly amazed and astonished at their fortitude in enduring such refined instruments of torture as we read of in the book of the history of the martyrs which has the title Araveleay (East) and was composed by the blessed confessor of Christ Abraham from the village of Arats:
10:43 որ էր աշակերտ եւ հետեւող սրբոց Ղեւոնդեանց, եւ զսակաւուց քան թէ յոլովից գրեաց անուանս ի յիշատակարանի անդ, զՇահդոսդ, որ թարգմանի արքայասէր, եւ զԳոհշթասդ, որ թարգմանի ներկագործ ծիրանեաց արքայական զգեստու, եւ զՇմաւոն եպիսկոպոս, վէմ եկեղեցւոյ Քրիստոսի, ընդ նմին եւ այլ եպիսկոպոսք եւ քահանայք արք [Ճ], որ կատարեցան միանգամայն սրով ի միում աւուր ի մեծի ուրբաթի զատկին:	10:43 He was the pupil and follower of the holy Levondians, and wrote in that memoir the names of some rather than of all of them: Shahdosd, which means “lover of the king”; Gohsht’asd, which means “dyer of purple for royal clothing”; Bishop Shmavon, a rock of Christ’s church; and in addition to him (the names of) another hundred bishops and priests, who were martyred at the same time by the sword, in one day, on the great Friday of Easter:
10:44 Բայց Մեհուժան ոչ բաւականացաւ կատարել զչարիսն, զոր արար քրիստոնէիցն եւ առաւել Հայաստանեայց աշխարհիս, այլ առնու զզօրսն Պարսից եւ գայ թագաւորել Հայոց հրամանաւ Շապհոյ արքայի, ունելով ընդ իւր զՎահան Մամիկոնեան. եւ եկեալ մտեալ յաշխարհս Հայոց աներկիւղ համարձակութեամբ, խորհեալ խորհուրդ զոր ոչ կարաց հաստատել:	10:44 However, Mehuzhan was not content with carrying out the evils that he inflicted on the Christians, and especially on the land of Armenia; but taking the Persian army he came to rule over Armenia at the command of King Shapuh. In the company of Vahan Mamikonean he entered Armenia with fearless presumption, planning what he was unable to accomplish:
10:45 Քանզի Սամուէլ որդի Վահանայ գնաց ընդ առաջ հօր իւրոյ: Կարծելով Վահանայ խոնարհել զորդին իւր յանկանգնելի կործանումն, զոր մեկուսեալ Սամուէլի զհայր իւր Վահան, իբր այն թէ խորհիցին ինչ վասն որոյ եկեալն էին, իբրեւ հարուստ մի մեկնեցան ի գնդէն Պարսից՝ ամբարձեալ Սամուէլ զմիողնին՝ ազդոյ վէրս ի վերայ եդեալ առ ժամայն եհատ զնա ի կենաց. եւ դարձեալ անտի սպան եւ զմայր իւր զՏաճատուհի, զի երկոքինն ուրացեալ էին ի Քրիստոսէ. եւ ինքն գնաց փախստական ի Պարսից ի կողմանս Խաղտեաց:	10:45 For Samuel, Vahan’s son, went to meet his father. Vahan expected to bring his son to an irreversible downfall. But Samuel took his father aside, as if they were to discuss the business for which they had come; and when they had gone some distance away from the Persian army, Samuel raised his one-edged (sword) and inflicted such severe wounds on him that he killed him instantly. Furthermore, he also slew his mother Tachatuhi, for they had both forsworn Christ. Then he himself fled from Persia to the regions of Khałtik’:
10:46 Իսկ Մեհուժան ոչ թողանայր զթագաւորելն Հայոց, կուտեալ առ ինքն անհուն բազմութիւն վաշտից եւ դրօշուց եւ նշանաց որոց ոչ գոյր թիւ. եւ հասեալ ի Բագրաւանդ գաւառ ի Ձիրաւ գեօղ՝ կամէր անցանել ի թագաւորաբնակ տեղիսն Հայոց:	10:46 But Mehuzhan did not abandon (his plans) to rule over Armenia. He amassed around him a vast multitude of battalions, flags, and ensigns without number. On reaching the village of Dzirav in the province of Bagrevand, he wished to pass on to the royal lands of Armenia:
10:47 Ընդդէմ զօրաժողով եղեալ Սմբատ սպարապետն Հայոց որդի Բագարատայ Բագրատունւոյ, ունելով ընդ իւր զզօրսն Յունաց բազմամբոխ վահանաւորաց եւ դրօշուց սաւառնացելոց, եւ փողք կայսերալուրք եւ գունդք գունդք վառելոցն վաշտիցն շուրջ փակեալ զՄեհուժանեան գնդիւն, զի մի ճողոպրելին աճապարիցի:	10:47 But Smbat the sparapet of Armenia, son of Bagarat Bagratuni, opposed him with an army that included numerous Greek troops armed with shields and unfurled flags. The imperial trumpets sounded, and troop after troop of armed battalions surrounded Mehuzhan’s force, preventing his rapid escape:
10:48 Եւ նոյնժամայն հուպ ընդ հուպ ի դիմի հարեալ Մեհուժանայ եւ կարթակոտոր զասպազինեալ երիվարն արարեալ քաջին Սմբատայ՝ տոռն արկեալ ի պարանոցն Մեհուժանայ ասէ. «բարի՛ է քեզ, թագաւոր Հայոց, ե՛կ այսր զի պսակեցից զքեզ ես սպարապետս». եւ շամփուր շողացուցեալ մանուածոյս փակէ ի ներքս զգագաթն ամբարշտին. եւ այնպէս ել յաշխարհէս թշուառականն:	10:48 Then the valiant Smbat came to grips with Mehuzhan. He hamstrung his armed horse, cast a rope around his neck, and note: “Good for you, king of Armenia. Come here that I the sparapet may crown you.” Heating a circular spit (-iron) until it was red-hot, he set it on the head of the impious one. And thus, the miserable wretch departed this world:
10:49 Առ սա ինձ ի ճախ ելանէ քերթողական առասպելն որ ասէ. բազում անգամ աղուեսք թագաւորել խորհեցան, բայց շունք ոչ առին յանձն:	10:49 In this regard the poetic fable seems opportune to me, which runs: “Often the foxes planned to reign, but the dogs did not agree: