34:0 Յայսմ վայրի ճառեցից զվայրենամիտ ազգին Իսմայելի զխստասիրտ դառնութիւնն ի գլուխ ելեալ. քանզի իբրեւ տեսին նախարարք Հայոց զվտանգ տարակուսանացն հասեալ ի վերայ ինքեանց՝ եդին զոգի ի ձեռին իւրեանց եւ ձեռնամուխ եղեն յիրս, զոր ոչ կարէին վճարել, վասն զի նուազունք էին:

 34:0 Now I shall describe how the savage insanity of the nation of the Ishmaelites came to a head. For when the lords of the Armenians saw (the extent of) the calamity they were ensnared in, they put their lives into their own hands (and decided to act). However they were unable to realize (their goal) because they were few in number:

34:1 Այլ սակայն լաւ համարեալ զմահ քաջութեամբ քան զկեանս վտանգաւոր՝ ձեռնամուխ եղեն յիրս ապստամբութեան, եւ ի բաց կացին ի հնազանդութենէն Իսմայելի:

 34:1 Nonetheless they considered it better to die bravely than to live in danger, and so they opted for rebellion—to withdraw from obedience to the Ishmaelites:

34:2 Եւ սկիզբն բանիս այսորիկ լինէր ի ձեռն Արտաւազդայ, որ էր ի տանէ Մամիկոնէից. որոյ երթեալ ի մայրաքաղաքն Դուին՝ կազմութիւն մեծ առնէր զօրաց իւրոց. եւ ստանայր անդ զէնս եւ անօթս պատերազմի, եւ վառէր զինքն զրահիւք եւ սաղավարտիւք եւ ամենայն սպառազինութեամբք, եւ մտերիմ զինքն երեւեցուցանէր զօրացն Իսմայելի, իբր թէ մարտնչել ընդ թշնամիս նոցա կազմիցի:

 34:2 This (rebellion) was initiated by Artawazd of the Mamikonean House. When he went to the capital Dwin, he greatly organized his troops. There he received weapons and (other) war materiel. (Although) he himself took up shield, helmet, and all the armaments (of war), he made himself appear to be an intimate (supporter) of the Ishmaelite forces, someone who wanted to fight against their enemies:

34:3 Եւ որոշեալ զինքն ի միաբանութենէ նոցա՝ հասանէր ի գաւառն Շիրակ ի գիւղն Կումայրի, եւ սպանանէր զհրամանատար հարկին:

 34:3 When he (finally) resolved to distance himself (from the Arabs) he went to the city of Kumayri in the Shirak district, where he killed the tax collector and seized whatever he found there:

34:4 Եւ որ ինչ գտանէր ի ձեռին նորա առեալ՝ համբառնայր ամենայն տամբ իւրով, գնայր ի կողմանս Վրաց աշխարհին, եւ ընդ նմա ամենայն նախարարք աշխարհիս:

 34:4 He took his own (Mamikonean) House and went to the land of the Georgians, taking along all the lords of the land:

34:6 Եւ հասեալ համբաւն ի քաղաքն Դուին, եթէ այս ոճիրք դառն գործեցան յորդւոցն Հմայեկի՝ վաղվաղակի առնոյր զօր բազում Մահմետն, եւ զՍմբատ որդի Աշոտոյ զսպարապետն Հայոց եւ զայլ նախարարսն, եւ հետամուտ լինէր զկնի նոցա. հասանէր յաշխարհին Վրաց ի գաւառին որ կոչի Սամցխէ. եւ կալեալ զկիրճսն՝ թափէր ապուռ ինչ յաւարէն. եւ զնոսա վարեալ փախստական առնէր յաշխարհէս Հայոց:

 34:6 News reached Dwin that the sons of Hmayeak had worked these criminal acts. Hasan (ibn Kahtaba al- Tai’i) swiftly assembled many troops, including Ashot’s son Smbat, the sparapet (commander-in-chief), and other lords and pursued (Artawazd’s forces) to the district called Samts’xe’ in the land of Georgia. He captured gorges, seized part of the booty, and sent them fleeing to the land of the Armenians:

34:7 Իսկ նոքա երթեալ պատսպարէին յաշխարհին Եգերացւոց. եւ ստանայր անձամբ զիշխանութիւն անձին իւրոյ ի վերայ Եգերացւոց եւ ի վերայ Վէռիոյ, որ են Վիրք:

 34:7 So (the Armenian rebels) went and secured themselves in the land of the Egerians and (Artawazd) personally took over the reigns of power over the Egerians and over the Ve’r’i, who are the Virk’ Georgians:

34:8 Եւ ի ձեռն այսր գործոյ առաւել զայրագնեալ հրամանատարն Հասան՝ վաղվաղակի առաքէր յամենայն կողմանս իւրոյ իշխանութեանն զբռնութիւն հարկին ժողովել մեծաւ ստիպով. եւ յոյժ սաստկանայր հեծութիւն աշխարհիս ի պահանջողաց հարկին. քանզի ամենեւին նուազեալ էր գիւտ արծաթոյ յաշխարհէս Հայոց:

 34:8 These events further enraged Governor Hasan, who immediately sent (word) to all parts of his realm that taxes be gathered with added force and violence. Thus there was additional grief from taxes in our land, since the discovery of silver had completely ended in the land of the Armenians:

34:9 Անդ ուրեմն շարժէր սիրտ նախարարի ուրումն ցասմամբ, որ էր որդի Հրահատայ կոմսի ի տանէ Մամիկոնեան, որոյ անուն էր Մուշեղ:

 34:9 This inflamed the heart of one of the lords, named Mushegh, who was the son of Count Hrahat from the Mamikonean House:

34:10 Սա միաբանեալ ընդ իւր զոմանս ի նախարարացն Հայոց՝ ի բաց եկաց ի հնազանդութենէ Իսմայելի. եւ գտեալ զոմանս յորդւոցն Իսմայելի ի գաւառի իւրում եւ ի տան իւրում, որք եկեալ պահանջէին ի նմանէ զարիւնս ոմանց սպանելոց ի տոհմէ իւրեանց՝ խողխողէր զնոսա ի սուր սուսերի իւրոյ: Եւ ինքն գաղթէր յամրոցն Արտագերոյ հանդերձ տամբ իւրով:

 34:10 He united some of the Armenian lords with him and withdrew from submission to the Ishmaelites. He found some of the sons of Ishmael in his own district and (even) in his own home. They had come to demand from him the bloodprice for those clanmates who had been killed. (Mushegh) put them to the sword. Then he migrated to Artagers fortress with his House:

34:11 Եւ ելեալ նոյնժամայն ի գաւառն Բագրեւանդ, եւ ընդ նմա արք [ՄԿ], եւ ըմբռնեալ զպահանջողսն հարկին, որում անունն էր Ապումճուր եւ զորս ընդ նմա՝ հարեալ սատակէր ի սուր սուսերի իւրոյ. եւ լռեցուցանէր զպահանջումն հարկին յերկրէս:

 34:11 Reaching the district of Bagrewand with [260] men, he seized the tax collector named Abu Mjur (Apumchur) and those with him and put them to his sword. Thus, in that country, demands for taxes were silenced:

34:12 Եւ իբրեւ այս այսպէս վճարէր՝ ժողովէին առ նա ամենայն վշտատեսք եւ վտանգեալք հոգւով:

 34:12 After this, all those (folk) who were grieving physically and spiritually flocked to him:

34:13 Եւ յայնմհետէ զարթեան յամենայն կողմանց թշնամիք ի վերայ նորա: Եւ նախ քան զայս՝ յորդւոցն Իսմայելի ի քաղաքէն Կարնոյ հասանէին ի վերայ նորա, որք էին իբրեւ արք երկերիւր, վառեալք կուռ սպառազինութեամբ:

 34:13 Then enemies from all quarters arose and came against him. But before this, some [200] heavily armed sons of Ishmael had arrived from the city of Karin:

34:14 յորոց վերայ հասեալ ի գիշերի ի գիւղն Խարս սակաւ արամբք, զի էին բանակեալ ի մէջ այգեստանեացն, շուրջ կացեալ զնոքօք՝ փլուզին զդուզնաքեայ պատուար այգեստանեացն, զի էր կարկառակոյտ քարանաց առանց հողոյ. եւ յանչափ դղրդմանէ քարանցն բախեալ երիվարացն՝ զբազումս առաթուր հարեալ սատակէին. եւ առեալ զզէնս եւ զկապուտ անկելոցն՝ տայր զօրաց իւր, եւ զերիվարս եւ զամենայն կազմած զինուց. եւ ինքն խաղացեալ գնայր ի կողմն ամրոցի իւրոյ:

 34:14 In the nighttime (Mushegh) went against them with a few men, to the village of Xars where (the Arabs) had encamped their forces in the vineyards. (The Mushegheans), surrounding them, demolished the vineyards’ weak walls, which were constructed with stones, without mortar. The horses were trapped under the strong explosion of falling rocks and many of the horsemen were trampled and died. (As for Mushegh), he gathered up the weapons, booty and horses of the fallen and gave them to his own troops. Then he himself went toward his fortress:

34:15 Եւ իբրեւ այս լուր աղէտի հասանէր ի քաղաքն Դուին առ զօրավարն Իսմայելի Մահմետ՝ յամենայն կողմանց տագնապ մեծ յառնէր ի վերայ նորա. եւ գումարեալ զզօրս քաղաքին Դունայ՝ տայր ի ձեռս զօրագլխի միում, որում անուն էր Ապունճիպ, ելանել ի խնդիր վրիժու արեան սպանելոցն:

 34:15 When news of this disaster reached the city of Dwin, the Muslim general Muhammad began receiving frenzied complaints from all sides. So he gathered up his troops and those from the city of Dwin, entrusting (the force) to a military commander named Abu Njib (Apunchip) to go and avenge the blood of the fallen:

34:16 Եւ առեալ զօրավարին այնմիկ զընտիրսն հեծելոց իբրեւ արս [Տ]՝ ուշ եդեալ ընդ պողոտայն արքունի՝ հասանէր ի գաւառն Բագրեւանդ ի գիւղն Բագաւան:

 34:16 The general took approximately [4,000] choice cavalrymen and cautiously passed along the royal highway, reaching the village of Bagawan in the district of Bagrewand:

34:17 Անդ ի վերայ հասանէր նոցա Մուշեղ եւ ընդ նմա արք իբրեւ [Մ]. եւ մատուցեալք ընդ միմեանս՝ օգնութիւն ի տեառնէ վաղվաղակի հասանէր ի թիկունս գնդին Մուշեղայ:

 34:17 Here Mushegh and some [200] of his men pounced on them. As they fought each other, the Lord’s speedy assistance came to Mushegh’s brigade:

34:18 եւ բազում հարուածս հարեալ սատակէին ի զօրացն Իսմայելի, եւ զմնացեալսն ի փախուստ դարձուցեալ՝ հետամուտ լինէին մինչեւ յաւանն Արուճ, եւ զբազումս ճռաքաղ առնէին, մինչեւ զնոյն ինքն զզօրագլուխն հարեալ սատակէին: Եւ մեծաւ յաղթութեամբ դարձեալ ի հետոց նոցա՝ լնուին բազում աւարաւ յաւարէ թշնամեացն:

 34:18 Delivering many blows, they slaughtered the Ishmaelite troops. The survivors took to flight, but (Mushegh’s forces) pursued as far as Aruch village, seizing many of them including the general himself. And they wiped them out. In great triumph (the Mushegheans) turned back, heavily laden with the enemy’s spoils:

34:19 Եւ փախստեայքն անկան ի քաղաքն Դուին սակաւք ի բազմաց: Որոց ընդ առաջ լինէին համազգիքն արք եւ կանայք վայիւք եւ ճչօք, հող ի գլուխ լինելով, զճակատ հարկանէին եւ զօձիս պատառէին, եւ ողբովք եւ աշխարանօք լնուին ամենայն փողոցք լայնանիստ քաղաքին:

 34:19 Of the many (Muslims) who fled, only a few reached the city of Dwin. All the men and women of (the governor’s) people came before him, shrieking and wailing and casting dirt over their heads and striking their foreheads, tearing their collars and filling all the city’s broad streets with sobbing and lamentation:

34:20 Եւ ահ մեծ անկանէր ի վերայ Սառակինոս գնդին. եւ ոչ լինէր նոցա համարձակ ելանել քան զքաղաքն. այլ անձնապահ լինէին յամրութեան քաղաքին:

 34:20 Great dread descended on the Saracens’ brigade, and it did not dare sally forth from the city. Rather, they took refuge in the city’s fortifications:

34:21 Ապա իբրեւ զայս յաջողուած գործոյ տեսանէին նախարարք Հայոց՝ ամենեքեան միամտեալ ընթանային զհետ անմիտ խորհրդին:

 34:21 When the Armenian lords saw the (positive) outcome of these developments, all of them became certain of (its eventual) success, and pursued the foolish plan:

34:22 զի կարծէին լցեալ զժամանակ իշխանութեանն Իսմայելի, եւ մանաւանդ պատրեալք առաւել ի կարծիս առն միոյ մոնոզոնի, որ մոլորութեան հոգւովն շարժեալ՝ մարգարէանայր սնոտիս եւ ընդունայն ասելով. «ահա մերձեալ է ժամանակ փրկութեան ձերոյ. զի այժմ ընդ հուպ դարձցի գաւազան թագաւորութեանն միւսանգամ ի տուն Թորգոմայ, առնուլ ձեօք զվրէժ յազգէն Իսմայելի:

 34:22 For they thought that the rule of the Ishmaelites was ending. They were even more deceived by the opinions of a monk who, filled with the spirit of fanaticism, began prophesizing (the following) vain and futile words: “Lo, the time of your salvation has arrived, for soon the royal scepter of authority will once again return to the House of T’orgom (the Armenians), and by means of you vengeance will be exacted from the race of Ishmael:

34:23 եւ դուք մի՛ զանգիտէք յերեսաց նոցա, թէ նուազունք իցէք, զի մի այր ի ձէնջ հալածեսցէ զհազարսն, եւ երկուքն զբիւրսն. զի զպատերազմն ձեր տէր պատերազմեսցի. զօրացարո՛ւք, մի՛ զանգիտէք:

 34:23 Do not fret that your numbers are fewer than theirs. For just one of you can conquer a thousand of them, while two (of you can conquer) tens of thousands. This is because the Lord is fighting your war. Arm yourselves and fear not:

34:24 Եւ այսպէս տեսիլ սուտ եւ ըղձանս ի ստից օր ըստ օրէ պատմէր նոցա, որում առհասարակ հաւատացեալ՝ տեսանօղ զնա կոչէին:

 34:24 Thus did (the monk) on a daily basis narrate such false and delusional visions, and everyone believed him and called him a seer:

34:25 Եւ յայսմ բանէ ամենեքեան պատրեալք՝ գրգռեցուցանէին զմեծ սպարապետն Սմբատ որդի Աշոտայ՝ հաւանել այնմ խորհրդի:

 34:25 Tricked by such words they also gradually deceived the great sparapet Smbat, Ashot’s son, into believing it:

34:26 Իսկ նա իբրեւ յակամայ կամաց շարժեալ յիւրմէ հաստատուն եւ յանխոնարհելի խորհրդոցն՝ չոգաւ զկնի խաբեբայ եւ մոլեկան առնն այնորիկ:

 34:26 And he as if involuntarily moved by his own firm and arrogant thoughts went after that deceitful and fanatical man:

34:27 Եւ ժողովեալ ամենայն նախարարք Հայոց ի մի վայր՝ առնէին առ միմեանս երդմունս եւ դաշինս ուխտի՝ կեալ եւ մեռանել ընդ միմեանս:

 34:27 All the lords of the Armenians came together in some spot and swore an oath to die together rebelling:

34:28 Եւ այսպէս միախուռն ժողովեալք առ միմեանս՝ արք իբրեւ [ԵՌ]. զի բազումք ի ռամիկ ժողովոց եկեալ խառնէին ի գունդն նոցա. եւ համբարձեալ գնացին ի կողմանցն այնոցիկ պաշարել զքաղաքն Թէոդուպոլիս որ է Կարնոյ քաղաք:

 34:28 Consequently they united, some [5,000] men, since many of the common folk allied with their brigades. They arose from there and went to the city of T’e’odupolis which is (also) called (Erzerum) Karin:

34:29 Եւ պաշարէին զնա պատնիշօք, եւ զամենայն ժամանակս ձմերայնւոյն մարտ եդեալ կռուէին ընդ նմա, կանգնեալ զնովաւ մահարձան, եւ հատանէին վէտս ծակուց արտաքուստ ի քաղաքն. այլ ոչ ինչ կարացին ստնանել, բայց որչափ սակաւ ինչ ի քարէ մեքենայիցն, որովք սատակէին ի քաղաքէն:

 34:29 They besieged it with walls and throughout the entire winter they battled against it. They erected towers and punched holes in the city’s outer walls. But they were unable to accomplish anything except to kill some people with rock-hurling machines:

34:30 Իսկ Աշոտ ի տանէ Բագրատունեաց, որդի իշխանին Սահակայ, զի էր այր խոհական հանչարով՝ ոչ միաբանեաց ի գործ վնասակար աղէտին:

 34:30 Ashot of the Bagratuni House, the son of Prince Sahak, did not associate himself with this harmful and disastrous affair, since he was a prudent and brilliant man:

34:31 այլ եւ զնոսա եւս խրատէր, ի բաց թողուլ զվնասակար կարծիսն՝ զոր ունէին ի վնասակար խրատուէ մոլեկան մոնոզոնին, եւ անձնապահ լինել անձանց եւ ընտանեաց նոցին, զի ասէր «մանկունք էք եւ կրտսերագոյնք հասակաւ. եւ գիտեմ եթէ ոչ կարէք զդէմ ունել զօրութեան բազմագլուխ վիշապին, զի հզօր է զօրութիւն նորա եւ անթիւ բազմութիւն ընդ ձեռամբ նորա, եւ անչափ պատրաստութիւն զինուց ի գանձս նորա:

 34:31 Rather, he continued to advise them to distance themselves from the monk’s fanatical and damaging counsel. He note: “You are too young, and I know that you cannot resist the power of that many headed dragon; and furthermore (their leader) has a limitless host at his disposal and his treasury can supply them with unlimited materiel:

34:32 եւ ամենայն թագաւորութիւնք որք հակառակ կացին իշխանութեան նորա՝ փշրեցան որպէս զանօթ բրտի. զի թէ Հռովմայեցւոց թագաւորութիւնն ոչ կարաց համբառնալ զձեռս ի վեր, այլ սարսեալ դողայ յերեսաց նորա, եւ ոչ յանդգնել ընդդէմ՝ տէրունեան հրամանին:

 34:32 All the kingdoms which reject their authority they smash like earthenware pots. Indeed the Byzantine (emperor) cannot lift a hand (against them). He quakes with fear at the sight of them and does not dare go against the divine command:

34:33 զի եւ դուք չէք անտեղեակ ամենայն զօրութեան արքային Յունաց, քաջութեան անձին նորա եւ բազմութեան եւ պատրաստութեան զօրաց նորա, զի ամենեւին ընդ միտ անգամ ոչ էառ ածել զմտաւ առնուլ զաշխարհս Հայոց ի ձեռաց նորա. Կոստանդին որդի Լեւոնի, որ մենամարտեալ ի միում աւուր ընդդէմ ահաւոր գազանացն՝ սպան զառիւծն իբրեւ զուլս այծեաց:

 34:33 You are unfamiliar with all the power of the Byzantine emperor, his personal bravery, (and the qualities of) his forces and materiel. He never once thought to capture the land of the Armenians (from the Arabs). (Emperor) Constantine, son of Leo, in one day of single combat against ferocious wild beasts, slaughtered a lion as though it were a goat’s kid:

34:34 Արդ որ զայս ոյժ զօրութեան ունէր՝ այնպէս ընթադրեալ է յահէ չարաթոյն գազանին որ ապականէ զերկիր. իսկ դուք յո՞վ արդեօք ապաւինեալ, եւ կամ որո՞վ զօրութեամբ եւ որո՞վ ուժով կարէք զդէմ ունել անյաղթելի իշխանութեան նորա:

 34:34 Yet now (even he) who possessed such strength drew back in fear from that very evil wild beast which now pollutes our country. On whom will you rely (for help)? Whose power, whose strength (will help you) against the invincible (Arab commander’s) authority:

34:35 Այլ արդ եթէ հաճոյ թուի անձանց ձերոց՝ ընկալարուք զխրատ իմ, քանզի զօգուտն ձեր եւ զպիտոյսն եւ զանդորրութիւն աշխարհիս տեսանեմ ես. զի այս լինի ելք գործոյդ, կամ դառնալ ձեզ եւ մտանել ընդ հնազանդութեամբ նոցա, եւ հանդարտել եւ կեալ խաղաղութեամբ յերկրիս ձեր, եւ կամ մերժիլ փախստեամբ համօրէն ընտանեօք յերկրէս ձերմէ, եւ լքանել, թողուլ զժառանգութիւն հարցն ձերոց զբնակութիւնս ձեր, եւ զանտառս եւ զանդաստանս, նա եւ զգերեզմանս հարց ձերոց, եւ երթալ բնակիլ նժդեհութեամբ ընդ արքային Յունաց:

 34:35 If it pleases you, accept my advice. For my concerns are for your safety, and for the needs and peace of our land. The matter will resolve itself in (one of these) three ways. Either you will return and then submit to them, and your country will remain in peace. Or you will reject (submission), take to flight with all your comrades and their families, abandon the inheritance of your fathers and their dwellings, forests, fields, even your fathers’ graves—and go into exile to the Byzantine emperor:

34:36 Եւ կամ թէ ոչ՝ անկանիցիք ի ձեռս նեղչաց ձերոց ի միում աւուր, եւ անախորժելի մահուամբ բառնայցեն զձեզ ի կենաց, զի գիտեմ ես զբարս անաստուածութեան իշխանին Իսմայելի, զի ոչ դադարէ մինչեւ կատարէ զկամս անձին իւրոյ:

 34:36 Or else you will fall into their hands in a single day and die a disagreeable death. For I know things about the godless caliph, (and I know that) he will not stop until he succeeds:

34:37 Իսկ նոքա ոչ ընկալան զոր լուան. զբանս խրատու օգնութեանն յընչաց քերէին, իբրեւ զխրատ նենգութեան. քանզի յոյժ հաւանեալք էին ստապատում առն մոլորելոյ, որ օր ըստ օրէ յորդորէր զնոսա կալ պնդակազմ ի գործ առաջարկեալ եւ մի՛ ինչ երկմտութեամբ ստգտանել զանձինս. որոյ անուղղայ կամակորութիւն ջախջախուն խորհրդին անդէն ընդհուպ երեւէր. զի քակեալ ի միմեանց անմիաբանք լինէին:

 34:37 But (the rebels) did not accept the advice that they heard. Quite the contrary, they regarded it as treasonous since they were so (completely) under the sway of that delusional man. (The monk) continually exhorted them to stand firm in the undertaking before them, and not to entertain doubts. But the effects of his devious, destructive advice were revealed shortly, for they broke away from each other and became disunited:

34:38 Զի նախարարք տանն Արծրունեաց Համազասպ եւ եղբարք իւր եւ զօրք նորին մնացին անդէն ի կողմանս Վասպուրական աշխարհին. եւ Վասակ որդի Աշոտոյ եւ որք ի տոհմէ Ամատունեացն եւ Տրունեաց՝ մնացին անդէն, ոմանք յամուրն բերդի ի Դարիւնս գեօղ եւ ի ծագն Մակուայ, եւ ոմանք ի ձորն Արագեղտայ ամրացեալք՝ սփռէին շուրջ զգաւառօքն ի պէտս կերակրոց եւ անդրէն դառնային յամուրս իւրեանց:

 34:38 The lords of the Artsrunik’ House, Hamazasp and his brothers, stayed where they were in the land of Vaspurakan; Vasak, Ashot’s son, and those of the Amatunik’ and Trunik’ Houses, remained where they were, some in the secure fortress in the village of Dariwnk’ and in the hideouts of Maku, some holed up in the valleys of Arageght. They circulated around the districts looking for food, took it, and returned to their keeps:

34:39 Իսկ զօրքն Տաճկաց որ ի Դուին քաղաքի՝ ելեալ ասպատակէին ի տեղիս տեղիս գաւառաց որ շուրջ զինքեամբք, եւ առնէին աւարառութիւնս եւ հեղմունս արեանց ի գիւղն Պտղունս եւ ի Թալին եւ ի Կողբ, եւ յայլ բազում տեղիս սուր ի գործ արարեալ՝ զբազումս դիաթաւալ կացուցանէին:

 34:39 Now the Tachiks who were in the city of Dwin came and began raiding here and there in the districts around them. They looted and shed blood in the village of Ptghunk’, in T’alin, and in Koghb causing great bloodshed and killing many people:

34:40 Իսկ ի գալ գարնայնոյն գունդ կազմէր իշխանն Իսմայելի ի վերայ երկրիս Հայոց, եւ գումարէր զընտիրս հեծելոց իբրեւ արս [ԼՌ] ընտիր երիվարաւ եւ կուռ սպառազինութեամբ ի տոհմէ Խորասան գնդին, եւ տայր ի ձեռս զօրավարի միոյ որում անունն էր Ամր:

 34:40 When spring arrived, the caliph organized brigades (to go) against the country of the Armenians. He assembled some [30,000] select, heavily armed cavalrymen mounted on choice horses, from the clan of the Khurasan brigade, and entrusted them to a general named (ibn Isma’il) Amir (Amr:

34:41 եւ առաքէ զնա յինքենէ ի լայնանիստ եւ ի հռչակաւոր անուն քաղաքէն, զոր շինեաց ինքն Աբդլա ապաւէն ամրութեան հզօրագոյն եւ անառիկ պարսպով ամրացեալ, որ անուանեալ կոչէր Բաղդադ:

 34:41 He sent them off from the expansive, renowned city which Abdullah (Caliph al-Mansur) himself had built, that city, securely fortified with impregnable defending walls, which was named Baghdad:

34:42 Եւ համբարձեալ զօրավարին ի կողմանցն Ասորւոց՝ գայր հասանէր յաշխարհս Հայոց ի քաղաքն Խլաթ, մեծաւ զգուշութեամբ եւ բազում պատրաստութեամբ զինուց:

 34:42 Then general (Amir), with great caution and extensive preparation, went to the city of Xlat’ in the land of the Armenians, reaching it via the Syrian areas:

34:43 Իբրեւ մտանէր ի քաղաքն՝ տեղեկանայր ի քաղաքցւոցն անտի զորպիսութիւն զօրացն Հայոց, եթէ քանիք եւ եթէ ո՛յք իցեն զօրագլուխք, եւ եթէ միաբա՛նք իցեն ի սէր միմեանց եթէ երկբայք, եթէ քաջայա՛ղթ իցեն եթէ յամրեղք, եթէ ունիցի՛ն պատրաստութիւն զինուց եթէ ոչ: Զայս ամենայն տեղեկացեալ՝ պատրաստէր ըստ նմին զզօրագլուխս զօրաց իւրոց:

 34:43 When he entered the city, he was informed by the citizens there about the caliber of the Armenian forces, their numbers, whether they were (merely) youths, who were the military commanders, whether they were closely united, how brave, whether (inexperienced lads) without moustaches or seasoned fighters. Having been informed about all this, he prepared his own military commanders accordingly:

34:44 Իսկ Աշոտ որդի Սահակայ, զի էր ի քաղաքին յայնմիկ՝ զեկուցանէր զգալուստ թշնամեացն նախարարացն Հայոց, զի ուր ուրեք եւ իցեն, ի մի վայր գումարեցին կեալ եւ մեռանել ի վերայ միմեանց:

 34:44 Now Sahak’s son Ashot was in that city at the time and notified the Armenian lords about the enemy’s arrival, and instructing them to assemble in one place, wherever they happened to be, to live or die as one:

34:45 Իսկ նոցա անհաւատալի թուեալ իրք հրովարտակին՝ համարէին, թէ դաւող խորամանկութեամբ կամի փրկել զքաղաքն ի պաշարմանէ անտի, իբրեւ մտերիմ զինքն ցուցանել Իսմայելացւոցն. եւ զայս առեալք ի միտ՝ անընկալք եղեն բանից նորա, այլ տակաւին զառաջի արկեալն իւրեանց խոկային կատարել:

 34:45 But they considered the information in this document unreliable, as though he deceitfully wanted to save the city from besiegement and thereby show himself as loyal to the Ishmaelites. Therefore, with this in mind, they ignored his words and persisted in carrying forward their earlier scheme:

34:46 Ապա յետ այսորիկ գումարէին նախարարք ազգին Արծրունեաց զզօրս Վասպուրական աշխարհին, Համազասպ եւ եղբարք իւր եւ որք ի տոհմէ Ամատունեաց եւ զօրքն որ ընդ նոսա:

 34:46 After this the lords of the Artsrunik’ clan assembled troops in the land of Vaspurakan (including) Hamazasp and his brothers and those from the Amatunik’ clan together with their troops:

34:47 Կոչէին ի թիկունս օգնականութեան զՎասակ որդի Աշոտոյ, զեղբայր Սմբատայ սպարապետի ի տոհմէ Բագրատունեաց եւ զզօրսն նորին. եւ խաղացեալ յառաջ՝ երթային ի վերայ Արճէշն աւանի՝ բրել զնա ի հիմանց եւ զզօրսն որ ի նմա՝ հարկանել սրով:

 34:47 As auxiliaries they called upon Ashot’s son Vasak, the brother of Smbat sparapet from the Bagratunik’ clan with his forces, and they advanced upon the village of Arch’e’sh to destroy it to its foundations and to kill the soldiers in it:

34:48 Եւ իբրեւ հասանէին ի գաւառն Առբերանի ի գիւղն Բերկրի՝ մնային միմեանց գումարութեան:

 34:48 They reached the village of Berkri in the district of Ar’beran and waited for the others to assemble:

34:49 Եւ զբազումս յաշխարհականացն հրապուրեալ զկնի ինքեանց՝ ի հետիոտսն տանէին ի մարտ պատերազմի: Եւ մինչդեռ զայս խորհուրդ առհասարակ կամէին կատարել՝ վաղվաղակի հասանէր առ նոսա լուր զօրացն Իսմայելի. քանզի եկեալ ոմն պատմեաց նոցա, եթէ զօր բազում յորդւոցն Իսմայելի հասեալ ի վերայ՝ սպասէ ձեզ:

 34:49 Many of the common folk were attracted to them as foot soldiers for the battle. One and all wanted to do this, but then, suddenly, (bad) news reached them. Someone arrived and informed them that a large force of the sons of Ishmael had arrived and were awaiting them:

34:50 Որում ոչ անսացեալ Համազասպ տէրն Արծրունեաց՝ հարուածովք տանջէր զնա իբրեւ զհրապուրիչ ստութեան. եւ ինքն խրոխտացեալ գնաց ի վերայ Արճէշն աւանի հանդերձ զօրօքն իւրովք:

 34:50 But Hamazasp, lord of the Artsrunik’, did not believe (the messenger) and beat and tortured him as a liar. (Hamazasp) himself boastfully proceeded against the village of Arche’sh with his troops:

34:51 Եւ իբրեւ մօտ հասանէին ի քաղաքագիւղն՝ բնակիչք քաղաքին յառաջ զգացուցին ի քաղաքն Խլաթ առ Ամր զօրավարն Իսմայելի զգալուստ նախարարացն Հայոց: Եւ նորա խաղացեալ բազմութեամբ զօրացն՝ գայր եւ դարանամուտ լինէր մերձ ի գիւղն Արճէշ:

 34:51 As they neared the town, the residents informed the commander Amir in the city of Xlat’ about the arrival of the Armenian lords. (Amir left Xlat’) with a multitudinous host and lay in ambush near the village of Arche’sh:

34:52 Եւ մինչդեռ մարտնչէին գունդն Հայոց ընդ ամրոցին՝ վաղվաղակի յարեան դարանամուտքն ի թագստենէն եւ զեղան ի վերայ զօրացն Հայոց, եւ ի փախուստ դարձուցեալ՝ կոտորեցին զմեծ մասն հետեւակ զօրուն որ յաշխարհաբնակ մարդկանէն էին. քանզի էին մերկք եւ առանց զինուց եւ անհմուտք պատերազմի. որք միանգամ հանդիպեալք դառն լուսոյ աւուրն այնորիկ, ի սուր անողորմ մաշեցին զնոսա. եւ ոմանք առ վտանգի տարակուսանացն գետավէժ եւ ծովահեղձ լինէին:

 34:52 Thus, while the Armenian brigade was battling against the fortress, (the Arabs) suddenly emerged from the ambuscade where they were concealed and pounced on the Armenian troops. (The attackers) put them to flight, killing the majority of the infantry brigade which consisted of local residents—since they were naked, weaponless, and unskilled in warfare. (The Arabs) mercilessly slaughtered those they encountered in the bitter light of that day, while others (of the fugitives), in their panic, fell into the river and drowned:

34:53 Իսկ ի տոհմէ նախարարացն վախճանեցան արք [Դ], որք էին ի նոցանէն երեքն ի տոհմէ Տրունեաց եւ մինն Յուրծայ գեղջէ, իսկ որ յռամիկ ժողովոյն վախճանեցան՝ էին իբրեւ [ՌՇ] մարդ: Եւ այլք ի փախուստ դարձեալք՝ հազիւ ուրեմն զապրուստ անձանց գտանէին:

 34:53 Four men from noble clans also perished, three from the Trunik’ House and one from the village of Urts’. Moreover some [1,500] of the common folk fell. As for those who turned to flight, almost none of them was able to save his own life:

34:54 Եւ եղեւ չարմբեր նեղութիւն վտանգիս այսորիկ յամսեանն հրոտից, որ օր չորրորդ էր ամսոյն յաւուր շաբաթու: Եւ թշնամեացն հետամուտ եղեալ՝ հալածէին զզօրսն Հայոց մինչեւ ի տեղին որ կոչի Տայ գիւղ. եւ ապա դարձան ի հետոց նոցա եւ առնէին ուրախութիւն մեծ ի բանակն իւրեանց:

 34:54 This terrible disaster occurred on Saturday, the fourth day of the month of Hrotits’ (December). The enemy pursued and struck the Armenian troops as far as the place known as Tay village. Then (the Arabs) turned back and their army greatly rejoiced:

34:55 Յայնժամ ոչ սակաւ յաճախէր հեծութիւն աշխարհիս Հայոց, եւ ուրացողաց թշնամեացն ցնծութիւն եւ հրճուանք. քանզի նոյնժամայն շունչ կլեալք՝ դարձեալ յարձակէին, ուշ եդեալ ելանել յառաջին պողոտայն արքունի ընդ գաւառն Ապահունիս:

 34:55 As a result (of this defeat), despair increased in our land of Armenia, while the infidel enemy was delighted and overjoyed. After catching their breath, (the Arabs) resumed their assaults, travelling by the royal highway through the district of Apahunik’:

34:56 Հասանէին ի գաւառն Բագրեւանդ ի գիւղն Արձնի. անդ հարկանէին զբանակս իւրեանց առ եզերբ գետոյն որ ընդ նա անցանէ. եւ ընդ նոսա ամենայն արուեստականք եւ յարդարիչք զինուց. որք պատրաստէին զէնս եւ անօթս պատերազմի:

 34:56 They reached the village of Artsni in the district of Bagrewand, where they encamped by the banks of the river which flows through it. With them were all the craftsmen and creators of armaments who prepare weapons and war materiel:

34:57 Իսկ այն զօրք, որք պահէին զքաղաքն Կարնոյ՝ հասուցանէին զնա մերձ յապականութիւն. քանզի սաստկացաւ սով ի քաղաքին, եւ կամէին յակամայ տալ զքաղաքն ի ձեռս:

 34:57 Meanwhile those (Armenian) troops who were besieging the city of Karin had brought it close to the breaking point. Famine had become very severe there and, unwillingly, (the Arabs) wanted to give it into their hands:

34:58 Եւ իբրեւ եհաս զրոյց պարտութեան գնդին ի քաղաքն Կարնոյ՝ յայնժամ լքաւ սիրտ արանց պատերազմողաց զօրացն Հայոց. եւ թոյլ ետուն պաշարման քաղաքին: Եւ թէպէտ կարօղ էին մեկնել ի կողմն Յունաց եւ ապրեցուցանել զանձինս ի չարասէր ապիրատութենէ զրպարտողացն՝ սակայն լա՛ւ համարեցան զմահ անձանց քան տեսանել զկորուստ աշխարհիս եւ զանպատուութիւն եկեղեցեաց Քրիստոսի:

 34:58 But as soon as the news about the defeat of the (Armenian) brigade reached the city of Karin, the Armenian fighting force lost heart and lifed the siege of the city. They could have left for Byzantine parts and saved themselves from the iniquitous, malicious slanderers, but instead they thought it better to die than to witness the destruction of our land and the desecration of Christ’s churches:

34:59 Եւ զայս զմտաւ ածեալ՝ թէպէտ եւ նուազունք էին քան զթիւ թշնամեացն՝ ինքնակամ յօժարութեամբ դիմեցին ի վիշտն. եւ ժողովեալ զգունդս իւրեանց իբրեւ արս [ԵՌ]՝ գնացին ի քա՛ղաքէն Կարնոյ, անցանէին ընդ սահմանս Բասենոյ ի գաւառն Բագրեւանդ:

 34:59 Having so resolved, despite the fact that their numbers were fewer than the enemy’s, they voluntarily turned to this peril. They assembled a force of some [5,000] men, quit the city of Karin, and crossed through the confines of Basen into the district of Bagrewand:

34:60 Իսկ եւ իսկ անցեալ ընդ գետն Արածանի՝ յարձակէին արիութեամբ սրտի ի վերայ թշնամեացն. եւ բացագոյն երկու վտաւանօք զատուցանէին զաղխն իւրեանց եւ զերիվարս. եւ ի հետիոտս զայրագնեալ պատրաստէին ի մարտ պատերազմի թշնամեացն: Ելանէին ապա եւ գունդք թշնամեացն ի վերայ նոցա բազում պատրաստութեամբ:

 34:60 Next they crossed the Arsanias River and courageously attacked the enemy, (after first) leaving their equipment and horses two stadia distant. They went on foot, ferociously prepared to battle the enemy. Enemy brigades also arose against them with great preparation:

34:61 Եւ ընդ ծագել արեգականն խմբեցաւ պատերազմն. եւ իբրեւ բախեցին ընդ միմեանս՝ նախ զօրացեալ գունդն Հայոց՝ հարկանէին բազում հարուածս, եւ ի փախուստ դարձուցեալ զթշնամիսն սատակէին զբազումս:

 34:61 At daybreak (the two sides) were in battle array. When they clashed with each other, initially the Armenian brigade was dominant, delivering many blows, putting the enemy to flight, and killing many of them:

34:62 Եւ դարձեալ զօրացեալ՝ դարձան ի փախստենէ, եւ դիմադարձեալ զայրագին ցասմամբ՝ լնուին արհաւրօք զբազմութիւն ռամիկ ժողովոյն. եւ ի փախուստ դարձուցեալ զոմանս ի նախարարացն եւ ի նոցին հեծելոցն եւ զռամիկսն որք ընդ նոսա, զի զբազումս ի նոցանէն հարեալ տապաստ դաշտացն արկանէին:

 34:62 But then (the Arabs) regained strength, turned from their flight, and resisted (the Armenians) with a wild rage, inflicting wounds on most of the common soldiers. Some of the lords then fled with their cavalry and the commoners who were with them. For many of them had fallen (and their corpses) covered the plain:

34:63 Իսկ քաջայաղթ նահատակքն թէպէտ եւ նուազունք էին ի մէջ չարաշուք որսողացն՝ սակայն ոչ ինչ զանգիտեցին ի դառնաշունչ օրհասէն. այլ մինչ ի սպառ գումարեալք ոգւով չափ՝ մարզէին զմիմեանս բանիւք ասելով. «քաջութեամբ մեռցուք ի վերայ աշխարհիս մեր եւ ի վերայ ազգիս, եւ մի տեսցեն աչք մեր կոխան ոտից լեալ պղծալից արանց զսրբարանս մեր եւ զտեղի փառատրութեան Աստուծոյ մերոյ:

 34:63 Yet these valiant martyrs ignored the bitter deaths awaiting them, even though they were vastly outnumbered by their wicked hunters. Until their final breaths they vied with each other, saying: “Let us bravely die for our land and our people. Let our eyes not witness our sanctuaries and the sites of the glorification of our God trampled by these loathsome men:

34:64 այլ նախ՝ ընդդէմ մեր լիցի սուր թշնամեացն. եւ ապա լիցի զոր կամիցին. փոխանակեսցին անձինք մեր ընդ ճշմարտութեան հաւատոյս եւ մի ընդ երկրաւոր զբաղմանս. զի այս մահ՝ ժամանակեան եւ կեանքն՝ յաւիտենական:

 34:64 Before that happens, let our enemy’s sword confront us and have their way with us. Let us trade our persons for the truth of our faith and not for earthly concerns. For this death is temporary whereas life is eternal:

34:65 Եւ զայս քաջալերութիւն տուեալ միմեանց՝ ի բարձունսն կարկառեալ զաչս՝ օգնութիւն ի բարձրելոյն հայցէին ասելով. «Աստուած, յօգնութիւն մեզ հայեաց եւ յընկերել մեզ փութա: Ամաչեսցե՛ն զամօթ մեծ որք խնդրեն զանձինս մեր, եւ մեք զանուն քո, տէ՛ր, կարդասցուք ի նեղութեանս մերում եւ զանուն քո, տէ՛ր, փառաւորեսցուք ի նեղութեանս յոր պաշարեալս եմք. զի ահա շրջապատեալ պահեն զմեզ չարք՝ որոց ոչ գոյ թիւ, եւ ժամանեցին մեզ երկունք մահու:

 34:65 This is the encouragement they gave each other, fixing their gazes On High for assistance, saying: “God, help and accompany us quickly. Pity the great shame we are found in. In our peril we call upon Your name, Oh Lord, and glorify You in the dangers surrounding us. For countless evils surround us and hold us and the hour of our death has arrived:

34:66 Զայս եւ առաւել եւս քան զսոյն մատուցանէին խնդրուածս աղերսականս եւ մաղթանս փափագելիս: Եւ յետ այսորիկ դարձեալ զօրացեալք յօգնականութենէ վերնոյն՝ ո՛չ ինչ կասեցին յառաջի արկեալ խորհրդոյն. քանզի չէին աւելի քան [զՌ] մի արանց ի [ԼՌ-ցն] մէջ:

 34:66 The Armenians offered these and even more fervent pleas (to God). Then fortified anew with aid from On High, nothing could shake their earlier determination, despite the fact that they were not even [1,000] (soldiers) facing [30,000] Arab troops:

34:67 Զի որպէս ուսաք ի նոյն ինքն ի թշնամեացն՝ ունէին, ասէ, ընդ ինքեանս մարտակիցս զհրեշտակական բազմութիւնս, որ մարմնական տեսլեամբ երեւէին թշնամեացն. զի տեսանէին երիցունս եւ պապասս աւետարանօք եւ մոմեղինօք եւ խնկօք առաջի նոցա երթալով՝ զօրացուցանէին զնոսա:

 34:67 As we learned directly from the enemy, a multitude of angels was fighting on their side and appeared to the enemy in human form. They also confirmed that they had seen clerics and priests with gospels, candles, and incense at the front encouraging them:

34:68 Եւ անխնայ կոտորմամբ խնդրեցին զվրէժ անձանց մինչեւ պարտեցան ձեռք նոցա ի ծանրութենէ զինուցն միանգամայն. զի ոմանք թափուր մնացեալք ի զինուցն՝ անկան ի ձեռս նոցա, եւ իսկոյն առեալք զհրաժեշտ մեղանչական կենցաղոյս՝ փոխեցան ի հանդերձեալ յուսոյն ակնկալութիւնն երանելի եւ քաջ նահատակքն:

 34:68 Then (the Armenians) mercilessly began to take vengeance on their foe until their hands weakened from the weight of their weapons. Some, devoid of weapons, fell at once, exchanging this transitory sinful life for the venerable hope of eternal life, and thus they became valiant martyrs:

34:69 որոց զօրագլխացն անուանքն են այսոքիկ. ի տանէն Բագրատունեաց սպարապետն Սմբատ, եւ Սահակ՝ բարձակից եւ նիզակակից նորին. ի տանէն Մամիկոնեանց Մուշեղ զօրավար եւ Սամուէլ տէր Մամիկոնէից, որ էր որդի մատաղ եւ առոյգ գեղեցկութեամբ, աներ սպարապետին մեծի. եւ ի տանէն Գնունեաց Վահանն դաշնակ:

 34:69 The names of the military commanders were as follows: Sparapet (commander-in-chief) Smbat and his ally and comrade Sahak from the Bagratuni House; General Mushegh and Samue’l, lord of the Mamikonean House, a vibrant and handsome young man who was the son-in-law of the sparapet; from the Gnunik’ House, Vahan dashnak (the dagger), and many lords and commoners who cannot be named one by one:

34:70 Եւ այլք բազումք ի նախարարաց եւ յռամկաց զորս ոչ բաւեմ մի ըստ միոջէ յանուանէ թուել, որք անկանէին իբրեւ արք [ԳՌ], որոց ողորմելի կատարածն եւ վախճանն անարգապէս. զի եւ ո՛չ հող նոցա բաւէր թաղել զդիակունսն թշուառացելոցն ի պատերազմէն. այլ բացընկեցիկ օթագայել ի վայրի, յարեւու եւ ի փոշւոջ եւ յանձրեւի եւ մրրիկս հողմոց:

 34:70 Close to [3,000] men fell (in that battle), but (they lay there) in a pitiful and dishonored state, since their bodies found no graves. Rather, the corpses of these war dead remained out in the open, exposed to the sun, dust, rain, and tempests:

34:71 Եւ յայնժամ սաստկապէս յաճախէին ողբք եւ աշխարանք աշխարհիս Հայոց. վասն զի առաջնորդք մեծք եւ զօրագլուխք պատուականք բարձան ի միջոյ ի միում վայրկենի ժամու. եւ երկիրս առհասարակ ի խոր տխրութեան ըմբռնեալ՝ կոծէին կոծ մեծ եւ աւաղէին զվախճան նախամարտկացն հզօրաց եւ քաջաց. քանզի մնացին թափուր յօգնականութենէ նոցա, եւ մատնեցան ի ձեռս գազանաբարոյ եւ անհամբոյր թշնամեացն:

 34:71 Then again lamentations and wailing greatly increased in our land of Armenia. For great leaders and respectable military commanders were snuffed out in one moment. And thus the country was plunged into deep despair and the deepest sorrow over the loss of these brave and preeminent warriors. For (the country) was bereft of their help and was betrayed into the hands of the bestial and crazed enemy:

34:72 Յիշէին ապա եւ ի նեղութեան զպաշտպան այցելութիւնն Աստուծոյ, զոր ի սկզբանցն պահեաց զողորմութիւն առ ազգս մարդկան, եւ մանաւանդ առ փառաբանիչս անուան իւրոյ. եւ հայցէին զխնամօղ ներողութիւն նորա հասանել յօգնականութիւն տարակուսելոցն եւ յուսակորոյս եղելոցն ի կենաց աշխարհիս:

 34:72 Yet they recalled the mercy of God’s visitation, (God) Who showered His mercy on humanity from the start, especially on those who glorified His name. They called upon God’s loving mercy and sought His assistance for the hopeless and those living in doubt on earth:

34:73 Զի յետ կորստեանն որ եղեւ յԱրճէշն աւանի՝ անդէն ընդ հուպ հասին չարիքս այս ի նոյն ամսեանն ի հրոտից ի [ԺԴ] յաւուր երկուշաբաթւոջ: Եւ եւս դժնդակ նեղութիւն էր, զի եւ ոչ տեղի անգամ գոյր լալոյ եւ ողբոց համարձակապէս զննջեցեալսն, եւ ոչ հաց սգոյ բեկանել ի տունս իւրեանց, եւ ոչ տալ գերեզմանի զվախճանեալսն:

 34:73 For this (latest disaster) followed on the heels of the (earlier) destruction in the town of Arche’sh, (and occurred) on a Monday in the same month, on the [14th] day of (the month of) Hrotits’ (December). Yet this tribulation was even more severe, since there was no way to grieve for and mourn the dead openly and to have funeral meals in their homes. Neither could they even bury the dead: