Լաստիվերցի 1-16 Lastivertsi

16:0 Զկնի այսր պատմութեանս, ի գալ տարւոյն էր թուականիս մերոյ ամք հինգհարիւր երեք։ Ի նոյն ամիսն եւ ի նոյն քանիս ամսոյն, ուր զառաջին աշխարհս գերի տարան, զԱրծն այրեցին, եւ զայլ քաղաքս եւ զաւանս, խաղաց գազանն մահաշունչ արիւնարբու եւ մարդախոշոշն Սուլտան անհամար զօրօք, փղօք, եւ կառօք եւ երիվարօք, կանամբք եւ որդւովք, եւ բազում պատրաստութեամբ:	16:0 The year after this (devastation) occurred was (the year) [503] of our (Armenian) era [1054]. Now the same month, and the same date of the month as (the previous year) when (the Seljuks) took the land captive, and burned Arcn and other cities and awans, that death-breathing, bloodthirsty and murderous beast, the Sultan (Tughril-Beg, [1055-1063]), advanced (toward us) with countless troops, elephants, carts, horses, women, children, and much preparation:
16:1 Զանց արարեալ զԱրճիշաւ եւ զԲերկրաւ՝ եկեալ բանակեցաւ շուրջ զքաղաքաւն, որ կոչի Մանազկերտ, ի գաւառն Ապահունեաց, եւ կալաւ բովանդակ զընդարձակ վայրս դաշտացն։ Եւ արձակեաց ասպատակս յերեսին կողմանս աշխարհիս, ի հիւսիս՝ մինչեւ յամուրն Ափխազաց եւ մինչեւ ի լեառն որ կոչի Պարխար եւ մինչեւ ցստորոտն Կովկասու. եւ յարեւմուտս՝ մինչեւ յանտառսն Ճանեթոյ, իսկ ի հարաւ մինչեւ ցՍիմն կոչեցեալ լեառն. եւ բովանդակ կալեալ զաշխարհս իբրեւ հնձօղք ոճոյ ագարակի:	16:1 Skipping over Archesh and Berkri, they came and camped near the city called Manazkert in the Apahunik’ district, seizing all the extensive places in the fields ([i.e.], the pasturelands). (The Sultan) dispatched marauding parties across the face of the land: north as far as the stronghold of the Abkhaz and to the mountain called Parxar to the base of the Caucasus; west as far as the forests of Chanet’ia; and south as far as the place called Sim mountain. And they seized the entire land as (easily as) reapers working a field:
16:2 Արդ զայնմ ժամու զչարիսն՝ զոր նոքա աշխարհիս հասուցին, ո՛վ կարէ ընդ գրով արկանել, կամ ո՛յր միտք բաւեն ի համար ածել. զի ամենայն աշխարհս լի էր դիակամբք, շէնք եւ անշէնք, ճանապարհք եւ անապատ տեղիք, քարանձաւք եւ առապարք, անտառախիտ մայրիք, եւ ափափայ վայրք՝ եւ յամենայն շինանիստ տեղիս հուր հարեալ ապականեցին զտունս եւ զեկեղեցիս:	16:2 Who can record the evils which (the Seljuks) then visited upon the land? Whose mind is able to enumerate them? The entire land was full of corpses—cultivated and uncultivated places, roads and desolate places, caves, craggy spots, pine groves and steep places—and (the Seljuks) set on fire and polluted all the cultivated places, homes and churches:
16:3 որոյ բոց հրատին առաւել բարձրանայր քան զհնոցին Բաբելովնի. եւ այսպիսի ձեռնարկութեամբ ապականեցին զաշխարհս ամենայն, ո՛չ միանգամ, այլ երիցս անգամ մի ի միոյ վերայ դարձ արարեալ՝ մինչեւ առհասարակ հատաւ երկիրս ի բնակչաց, եւ բարձաւ կառաչ անասնոց:	16:3 And the flame of that fire rose higher than (the flame of) the furnace of Babylon. In this way they ruined the entire land, not once but three times, one after the other, until the country was totally devoid of inhabitants and the bellowing of animals ceased:
16:4 Զայս արարուած՝ տեսեալ սուգ առ եւ կործանեցաւ երկիր, վասն զի կործանեցան բնակիչք նորա. բարձաւ ուրախութիւն յերեսաց ամենայն երկրի. յամենայն տեղիս ողբք եւ հառաչանք. ամենայն ուրեք կոծ եւ լալականաց հանդէսք. ոչ ուրեք քահանայից երգք. ոչ ուրեք լսի փառաբանութիւն Աստուծոյ:	16:4 Bearing such misfortunes, the country donned mourning garb. It was ruined because its inhabitants were destroyed. The entire country ceased rejoicing. Everywhere lamentations and sighs were heard, everywhere there was weeping and sobbing. Nowhere were the songs of the priests heard, nor the glorification of God:
16:5 Ոչ ուրեք բանին գիրք առ ի խրատ եւ ի մխիթարութիւն լսողաց. վասն զի ընթերցօղքն սրամահք ի հրապարակս, եւ ինքեանք այրեցեալք եւ աճիւնացեալք։ Ոչ ուրեք լսի ձայն հարսանեաց, եւ ոչ աւետիք նորածին մանկանց. ոչ նստին ծերք աթոռով ի հրապարակի, եւ ո՛չ խաղան մանկունք առաջի նոցա. ոչ երամանան անդեայք ի յարօտս, եւ ոչ խայտան գառինք ի մարգս:	16:5 Nowhere were books (read) to advise and comfort listeners, for the readers lay stabbed to death in the squares, while the books themselves had been burned and turned to ashes. Nowhere were the sounds of weddings and the glad tidings of newly-born children. The elderly did not sit in chairs in the squares, nor did the children play before them. Herds did not flock together to pasture, nor did lambs frolic about in the meadows:
16:6 Ո՛չ լնու հնձող որայիւ զգիրկս, եւ ոչ լսէ բարեբանութիւն յանցաւորաց. ոչ լնուն կալք ցորենով. եւ ոչ զեղուն գուբք գինւով. ոչ լսին ձայնք ուրախութեան ի կութս այգեաց եւ ո՛չ ծանրանան պահառք ի ստոմանեաց։ Բարձաւ այս ամենայն, կորեաւ եւ ո՛չ երեւի:	16:6 No more did the reaper fill his embrace with sheaves, no more was the praise of passersby heard, no longer were the threshing-floors filled with grain, nor the cisterns full of wine. Sounds of joy were not heard when the vineyards were harvested, nor were the pantries overladen with vessels. All of this vanished and is no more:
16:7 Ո՜ր Երեմիա ողբասցէ զմեր կործանումնս, ի ճանապարհաց եւ ի լերանց յերկարելով զողբսն. ո՜ր Եսայիաս անհնազանդի մխիթարչացն զի յագեսցի ողբովք:	16:7 Where is the Jeremiah to mourn our destruction, prolonging the lament on the roads and the mountains? What Isaiah would disobey the comforters, to saturate (them) with lamentations:
16:8 Վա՜յ ինձ որ վիպասանեմ զայսոսիկ, հիմենացի երիտասարդին նման գոլով իմ՝ գուժարկու եղէ, ո՛չ միում գիւղի կամ միում քաղաքի, այլ ամենայն աշխարհաց, ազգաց յազգս մինչեւ ի կատարած ժամանակաց. քանզի չ իք ինչ ժամանակ կամ գործ որ զմերն հնացուցանել կարէ, բայց թէ որ զպղծոյն անապատի զգուշացուցանեն գիրք:	16:8 Woe is me that I (must) relate such things. I am as the Himen youth, a bringer of bad news, but not to one village or to one city, but to the entire world, from generation to generation until the end of time. For there is neither time nor deed which can mitigate our (suffering), except for the Evil of the desert (the Antichrist), which the Bible prophesies:
16:9 Արդ զի՞նչ արարից, թողի՞ց ի պատմելոյ զանհնարին չարիսն որ եհաս ի վերայ քրիստոնէից՝ խնայելով ի ձեզ, եթէ շարժեցից ողբս եւ հառաչանս ամենեցուն որք հանդիսակից էք այսմ դժոխալուր պատմութեանս. բայց գիտեմ որ կամիք լսել. վասն որոյ եւ ես ի բաց եդեալ զանձին դանդաղանս, գրեցից զգլխաւոր տեղեաց մի ըստ միոջէ զանհնարին չարիսն:	16:9 Now what shall I do? Shall I leave off narrating the incredible evils which befell the Christians, sparing you, or shall I stir up the laments and sighs of all who are participants in this hellish history? Yet I know that you want to hear it. Therefore, I shall stop wavering and shall write one after the next about those unbelievable disasters visited upon the major places:
16:10 ԶԽորձեան եւ զՀանձէթ յորժամ յիշեմ եւ որ ինչ ի նոսա գործեցաւ, հատկլիմ արտասուօք փղձկի սիրտ իմ, եւ յիմարին միտք եւ զդողի հարկանի ձեռքս եւ ոչ կարեմ զոճ տողիս յառաջ խաղացուցանել։ Բազում եւ անհամար հոգիք ի վերագոյն գաւառացն, վասն տեղեացն ամրութեան՝ անդր ժողովեալ էին:	16:10 When I recall Xorjean and Hanjet’ (districts), and what transpired in them, my breathing becomes choked off by tears, my heart is moved to pity, my mind is dazed, trembling seizes my hands, and I am unable to continue writing. Because of the security of those places, many people, a countless number, had assembled there from the upper districts:
16:11 Յորոց վերայ հասեալ անօրինացն արագապէս որպէս թռչունք, անողորմաբար որպէս գազանք, սրտմտութեամբ եռացեալք որպէս վրէժխնդիրք, եւ խիլ արկեալ ի քարանձաւս եւ յանտառախիտ մայրիս՝ անյագաբար կոտորեցին զորս եւ գտին:	16:11 But the infidels speedily swooped down upon them like birds, as mercilessly as wild beasts, glowering with rage like avengers, and, searching through caves and the thick pine forests, they insatiably killed whomever they found:
16:12 Մինչ զի արիւնն զօրէն գարնանաբեր ժամանակին, յորժամ ի ջերմութենէ օդոյն ջուրն ծորեալ ելանէ ի ձեանն առուս առուս վիժելով, զհող երկրին զկնի իւր հեղեղատելով, այսպէս եւ յայնժամ լինէր. արեան առուք ի դիականցն անկելոց ելեալ, ի զառ ի կող տեղին ի յորդութենէ գնացիցն զհող երկրին հեղեղատէին:	16:12 Just as in springtime, from the warmth of the air, the water starts to flow and rise, causing streams to form in the snow, inundating the land behind it, so it was (when the Seljuks attacked); streams of blood flowed down from the corpses of the fallen, and from its coursing, the ground was inundated:
16:13 Այլ դու յայնժամ եղեալն ա՛ծ զմտաւ, զկրօնաւորացն դաս եւ զքահանայից՝ որ անդ հանդիպեցան, կամ զերամս ծերոցն, կամ զերիտասարդացն զբազմութիւնս, որոց դեռաբոյս մօրուացն՝ իբրեւ զնկար գեղեցկայարմար զայտսն զարդարէին, եւ խոպոպք վարսիցն փաղփեալք ի վերայ ճակատուն զօրէն վարդի վառ ի վառ գունով զդիրս երեսացն պայծառացուցանէին՝ թէ ո՛րպէս յանկարծակի ի սրոյ թշնամեացն իբրեւ ի կարկտոյ հարեալք՝ յերկիր թաւալ անկեալ գլոր խաղային:	16:13 Recall what took place then (to) the class of clerics and priests who happened to be there, or (to) the elderly, or (to) the multitude of youths, whose newly-grown beards adorned their cheeks like a beautiful picture, whose ringlets of hair gleamed upon their brows resembling the glowing hues of roses, making their faces shine, (recall) how suddenly they fell to the ground and tumbled over, struck by the enemies’ swords, as if struck by hail:
16:14 Բե՛ր ի մէջ եւ զտղայոցն համար, զորս առեալ ի գրկաց մարցն յերկիր ընկենուին, որ մեծակական հառաչմամբ զմարսն խնդրէին. իսկ զծնօղսն գանալից հարուածովք՝ առ շտապ ի նոցանէ բաժանէին:	16:14 Add to this the number of children who were taken from their mothers’ embraces and hurled to the ground, who sought their mothers with their baby sighs. But the parents, cudgeled, were quickly separated from them:
16:15 Ո՜ր սիրտ քարեղէն, որ զայս լսելով ոչ հեղձնու արտասուօք ընդ բազմադիմի չարեացն յաճախութեամբ։ Կոյսք ի խայտառականս անկեալք, նորահարսունք յարանց բաժանեալք եւ ի գերութիւն մատնեալք. ի միում վայրկենի երկիրն՝ որ իբրեւ զքաղաք մարդախիտ առատութեամբ խճողեալ էր, եղեւ անմարդ ամայի, յերկուս բաժանեալ կամ սրակոտոր կամ գերի։ Ո՜վ Քրիստոս քո յայնժամ ներողութեանդ, ո՜վ մերում չարեաց, ո՛րքան դառն մահու մատնեալ եղաք:	16:15 What heart of stone would not be vexed by tears, hearing these numerous and varied (recitations) of evil? Virgins fell dishonored, newly-married women were separated from their men and led into slavery. In one single moment the country, which had been crowded with people, like a densely populated city, became an uninhabited wasteland. (As for the people), they were either killed by the sword, or taken captive. Oh Christ, for your forgiveness at that time! Oh, the wickedness that befell us! How bitter was the death we died:
16:16 Իսկ զոր ի Դերջան եւ յԵկեղեաց եւ ի միջասահմանս նոցա եղեւ կոտորումն, զայն եւ ընդ գրով արկանել չէ քո բաւական. բայց դու ասացելովքս կշռեա՛ զայն:	16:16 Who is capable of describing the destruction visited upon (the districts of) Derjan and Ekegheac’, and upon the area between them? Judge that one by my recitations:
16:17 Իսկ որ ի Տայսն մտին, առեալ զերկիրն եւ հասեալք մինչեւ ի գետն մեծ՝ որ կոչի Ճորոխ, եւ զկնի գետոյն դարձեալ իջին յաշխարհն Խաղտեաց. եւ առեալ զառ եւ զգերի գաւառին՝ դարձան, եւ եկեալ մինչեւ ի բերդաքաղաքն որ կոչի Բաբերդ:	16:17 Now (those Seljuks) who had entered Tayk’ took the country and reached as far as the great river called Chorox. Following the course of the river, they descended into the Xaghteac’ land. Taking the district’s booty and slaves, they turned and came as far as the fortified city named Baberd:
16:18 հանդիպի անդ գունդ մի ի զօրացն Հոռոմոց որ կոչին Վռանգք, որք յանգէտս միմեանց ի դիմի հարեալք ճակատեցան. եւ յողորմութենէն Աստուծոյ զօրացան գունդն Հոռոմոց, եւ յաղթեալ թշնամեացն, զգլուխ զօրուն սպանին եւ զբազումս ընդ նմա, եւ զայլսն ի փախուստ դարձուցեալ, զառ եւ զգերի զամենայն թափեցին, բայց փախստէիցն զհետ ոչ իշխեցին յերկարել, քանզի երկեան թէ գուցէ ծանր զօրու հանդիպեսցին:	16:18 There they encountered a brigade of Byzantine troops called Vrhangs (Vrangk’) who, at all hazards, battled with them. By God’s mercy, the Byzantine brigade grew stronger, vanquished the enemy, killed the head of their troops and many with him, turned the rest to flight and retrieved all the loot and slaves. However, they did not dare to pursue the fugitives very far, since they were afraid of encountering a large force:
16:19 Իսկ գերիքն որ ազատեցան, գոհացեալք զԱստուծոյ, չոգան ի տունս իւրեանց։ Իսկ որ ի վերայ Հայոց գնացին, զոր եւ գտին՝ ի սուր եւ ի գերութիւն ծախեցին, եւ լցեալ աւարաւ՝ դարձան անդրէն:	16:19 Thanking God, those whom they freed went off to their own homes. As for those (Seljuks) who had come against Armenia, whomever they chanced upon they killed or led into captivity, and filled with plunder they turned back:
16:20 Եւ եկեալ ի սահմանս Վանանդայ, որոց ի դիմի հարեալ քաջազուն իշխանքն Գագկայ որդւոյ Աբասայ, եւ բազում նախճիրս ի տեղւոջն գործեալ։ Որոց ի վերայ հասեալ զօրք անօրինացն ի մէջ փակեցին. եւ քանզի յերկարել պատերազմին եւ յահագին կոտորուածէն ի զօրութենէ պակասեալք էին ինքեանք եւ երիվարք իւրեանց, վասն որոյ ոչ կարացեալ զպատնէշ թշնամեացն պատառել եւ ելանել, յորոց սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին յազատացն արս երեսուն:	16:20 When (the Seljuks) reached the borders of Vanand, the valiant princes of Abas’ son, Gagik [1029-1064], came against them and wrought great slaughter in that place. But then (additional) troops of the infidel came up and caught (the Armenians) in their midst. Because of the prolongation of the battle and the enormous destruction, (the Armenians) and their horses were exhausted. Therefore they were unable to break the enemies’ blockade and come out. (The Seljuks) putting swords to work, killed thirty of the azats:
16:21 Իսկ զմի ոմն յազատացն կալեալ, որում անուն էր Թաթուլ որ էր այր հզօր եւ պատերազմասէր, զոր առեալ տարան առ Սուլտանն։ Եւ քանզի կարեվէր խոցեալ էր զորդի Արսուբանայ Պարսից ամիրային, զոր իբրեւ ետես Սուլտանն՝ ասէ. Եթէ դա ապրի, զքեզ ազատեմ:	16:21 Now they had seized a certain one of the azats, a mighty martial man named T’at’ul, whom they took before the Sultan. Because (T’at’ul) had severely wounded the son of the Persian emir, Arsuban, when the Sultan saw him, he note: “If (Arsuban’s son) lives, I shall free you:
16:22 ապա թէ մեռանի, զքեզ դմա մատաղ հրամայեմ առնել։ Որ յետ սակաւ աւուրց մեռաւ։ Իսկ նորա պատասխանեալ. Թէ իմ է զարկածն, չէ կենաց. ապա թէ այլում է, զայն ոչ գիտեմ։ Սուլտանն իբրեւ լուաւ թէ մեռաւ, հրամայեաց սպանանել զնա, եւ զաջ բազուկ նորա հատեալ, ետ տանել Արսուբանայ ի մխիթարութիւն, թէ ի վատ բազկէ չէ մեռեալ քո որդին:	16:22 Otherwise, if he dies, I will order you made a sacrifice for him.” A few days later, he died, now (when first being questioned), T’at’ul had note: “If I struck him, then he will not live, but if somebody else struck him, I cannot answer for his health.” When the Sultan heard that (the son) had died, he ordered (T’at’ul) killed, and had his severed right arm taken to Arsuban as consolation that “Your son was not slain by a weak arm:
16:23 Արդ զի՛նչ է ինձ մի ըստ միոջէ զանկանգնելի կործանումն քրիստոնէից ընդ գրով սահմանել. որ իբրեւ ծով ի սաստիկ հողմոց յուղեալ՝ ահագին ծփանօք, եւ փրփրադէզ կուտակօքն յամենայն կողմանց գայ ի ծփանս, այսպէս եւ մեզ հանդիպեցաւ. աշխարհս ամենայն յանկարծակի լի եղեւ խռովութեամբ, եւ ոչ ուրեք գտանիւր տեղի ապաւինի. զի վասն անհնարին չարեացն՝ բարձաւ յոյս կենաց յամենայն մարդկանէ:	16:23 What need is there that I record one by one the unchecked destruction of Christians? It was as though the sea had been churned up by a severe wind, with enormous surges, and foamy billows, crashing about on all sides of us. Suddenly the entire land became full of agitation, nor could any place of refuge be found. For due to the unbelievable evils (which had befallen us) no one had any hope of life:
16:24 Զայս եւ Փրկիչն յառաջագոյն գուշակեաց, իբրեւ ծովու խռովութեանց նմանեցուցանելով զեղեռնաւոր չարիսն, յորս բազումք ի մարդկանէ թալկացեալք՝ ո՛չ կարէին պահել զոգիսն առ ինքեանս, յերկիւղէ եւ ի կարծեաց եկելոցն:	16:24 The Savior had prophesied this (disaster) long ago, comparing those criminal evils to an agitated sea in which many people, swooning from dread and apprehension are unable to remain conscious:
16:25 Բայց դու թողեալ զայս, եկ զարմացի՛ր ընդ Սուլտանայ անմտութիւնն եւ ընդ Աստուծոյ բազմապատիկ իմաստութիւնն. ընդ նորա անմտութիւնն, զի ամենակալ համբաւէր զինքն եւ Աստուծոյ աթոռակից. եւ ընդ Աստուծոյ իմաստութիւնն, զի միով տամբ խաղաց ընդ նմա, եւ լի անարգանօք դարձոյց յաշխարհն իւր:	16:25 Leave this aside now, and come and marvel at the Sultan’s stupidity and at God’s magnificent wisdom. (Wonder at the stupid Sultan) who declared himself omnipotent and God’s coadjutor, and (marvel at) God’s wisdom, for He struck him a blow, and sent him back to his own land heaped with contumely:
16:26 Եւ արդ դու միտ դիր ասացելոցս. ի կարգ յառաջին անգամոյն յորժամ եկեալ անհամար զօրօքն շրջապատեաց զքաղաքն՝ եւ նոքա յանպատրաստի էին ի մարդոյ եւ յանասնոյ, եւ յայնժամ թէ տասն օր ի վերայ էր կացեալ, առեալ էր զքաղաքն։ Բայց Աստուած որ ոչ ի սպառ բարկանայ եւ ոչ յաւիտեան պահէ ոխս, եւ ոչ ըստ մեղաց մերոց առնէ, այլովքն հանդերձ, արկանէր ի միտս նորա խորհուրդ նանրութեան:	16:26 Attend, now. The first time that (the Sultan) came with innumerable troops and surrounded the city (of Manazkert), its residents and livestock were caught unawares. Had he but prolonged the siege for ten days, he would have taken the city. However, God (Who does not remain angry forever, does not eternally hold a grudge, and does not deal with us in accordance with our sins) caused a foolish plan to enter (the Sultan’s) head:
16:27 Յետ երից աւուրց շարժեալ ամենայն բանակաւն, խաղայ իջանէ ի Տուարածոյ Տափ, եւ անտի իջանէ յընդարձակ դաշտն Բասենոյ առ անառ ամրոցաւն որ կոչի Աւնիկ, յորում ետես աշխարհաժողով մարդոյ եւ անասնոյ, եւ ոչ ինչ փոյթ արար. քանզի ի հայելոյն միայն ծանեաւ թէ անառ է. եւ անցեալ առ նովաւ գայ ի գլուխն Բասենոյ, մերձ ի գիւղն՝ որ կոչի Դու:	16:27 After three days (the Sultan) and his entire army moved down into Tuaraca Tap’ and thence descended onto the extensive plain of Basen by the impregnable fortress called Awnik. He observed there a great concourse of people and animals, but did nothing, because he could tell just by looking that (the place) was unassailable. So, passing it by, he came to the head of Basen, close to the village named Du:
16:28 Եւ ելեալ անտի սակաւ արամբք յանգէտս ի վերայ գահին որ հայի ի Կարին, ետես զքաղաքն վառեալ ամենայն պատրաստութեամբ. եւ նայեցեալ յերկար ժամս՝ դարձաւ անդրէն։ Իսկ արքն Մանազկերտոյ անկասկած ի դուրս ելեալ ի քաղաքէն՝ պատրաստեցին առատապէս դարմանս մարդոյ եւ անասնոյ. քանզի ժամանակն հնձոց իսկ էր:	16:28 With a few men (the Sultan) ascended the promontory which looks toward Karin, and saw that the city was completely prepared (to withstand a siege). After observing it for many long hours, he turned away. Now the people of Manazkert had gone forth out of the city without suspicion, and had prepared plentiful provisions for themselves and for the animals, since it was harvest time:
16:29 Եւ մինչ Սուլտանն զայսու զայնու եղեալ դարձաւ անդրէն, նոքա յանհոգս եղեալ էին. եւ ապա եկեալ նորա վառեալ սրտմտութեամբ, դնէ մարտ պատերազմի ընդ քաղաքին։ Իսկ իշխանն որ ունէր զհոգ վերակացութեան քաղաքին, քանզի այր բարեպաշտ էր, զամենակալն Աստուած կարդայր յօգնականութիւն՝ պահօք եւ աղօթիւք հրահանգելով զինքն. եւ այնու սպառազինեալ՝ քաջապէս հաւատովք արիանայր:	16:29 By the time the Sultan, occupied with one thing or another, finally returned, the people were unconcerned (because they were prepared). He came, boiling with anger, and commenced battling with the city. Now the prince who had the duty of superintendence of the city, since he was a pious man, called upon omnipotent God to aid them, disciplining himself with fasting and prayer. Armed with this, he became yet stronger in the faith:
16:30 Եւ առ Աստուած սաղմոսելով ասէր. «Ոչ երկեայց ի չարէ զի դու տէր ընդ իս ես» [Սաղմ. ԻԲ 4]. եւ զմիւսն, թէ «Ոչ երկեայց ես ի բիւրաւոր զօրաց նոցա, որ շուրջ են զինեւ» եւ որ ի կարգին է:	16:30 Reading psalms, he said to God: “Lord, I fear no evil, for Thou art with me” [Psalms 22.4], and “I fear not the myriads of their soldiers which surround me:
16:31 Եւ առ արս քաղաքին եւ առ զօրս խրախոյս տուեալ ասէ. Քաջալերեցարուք ընկերք եւ եղբարք իմ, քաջալերեցարուք եւ մի՛ երկնչիք. գործ մի դիւրին է Աստուծոյ այս. նոքա գան ի վերայ մեր կառօք եւ երիվարօք, մեք զանուն տեառն մերոյ կարդասցուք, եւ Աստուծով պարծեսցուք յաւիտեան, եւ անուան նորա խոստովան եղիցուք, զի նա տացէ զօրութիւն եւ հաստատութիւն ժողովրդեան իւրոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեան:	16:31 He encouraged the men of the city and the troops, saying: “Take heart, my comrades and brothers, take heart and fear not, for this is a simple matter for God. As they come upon us with their carts and horses, let us recall the name of our Lord, be proud of God eternally, and confess His name, that He give strength and steadfastness to His people, He Who is blessed for all time:
16:32 Զքահանայս յորդորէր յաղօթս եւ յերգս սաղմոսաց, որք անհատական աղաղակաւ առ Աստուած կարդային ի տուէ եւ ի գիշերի, որք խաչիւ եւ ժամահարաւ բարձրաձայնութեամբ ի վերայ պարսպացն զԱստուած աղաչէին գալ յօգնականութիւն վտանգելոցն։ Յորմէ ձանձրացեալ լսելիք բռնաւորին, հարցանէր թէ զի՜նչ է այն անհատ աղաղակն, եւ ուսանէր ի գիտնոցն՝ թէ առ Աստուած աղաղակեն:	16:32 He urged the priests to pray and sing psalms, and they individually beseeched God night and day, with the Cross and the loud noise of the clapper, upon the walls they beseeched God to come to the aid of the threatened (people). The tyrant’s ears were wearied by the din and he inquired what the ceaseless clamor was and learned from the learned that (the people) were crying to God:
16:33 Արդ ամսականօք աւուրբք կացեալ ի վերայ քաղաքին, առ մի մի օր երկիցս անգամ դնէր մարտ պատերազմի ընդ քաղաքին, մի ի լուսանալ աւուրն եւ մի ընդ երեկն։ Բայց դու աստ տե՛ս զԱստուծոյ իմաստութիւնն թէ ո՛րպէս գիտէ հակառակօքն զհակառակին պտուղն շահել:	16:33 The Sultan remained there warring against the city for one month, and each day he would offer battle twice: once at daybreak, and again at nightfall. But observe here God’s wisdom, how He knows how to use adversaries to help (one) party:
16:34 Արդ մինչդեռ քաղաքն յայս տարակուսի եւ ի վտանգի կայր, արկանէր խորհուրդս բարւոք ի սիրտ իշխանի միոջ, որ էր յոյժ ի մտերմաց Սուլտանայ, որ զառ ի նմանէ խորհեալսն ծանուցանէր քաղաքին՝ կամ բանիւ կամ գրով:	16:34 For while the city stood in such consternation and danger, (God) caused a wonderful idea to be implanted in the heart of a prince who was one of the Sultan’s close associates, that is, (the prince) informed the city either orally or in writing what (military) plans he learned from the Sultan:
16:35 Բազում անգամ գրեալ ի քարտիսի ի սլաք նետին կապէր, եւ պատերազմի օրինակաւ մերձեալ ի պարիսպն՝ զնետն ի քաղաքն ընկենոյր. եւ այնու զամենայն կռուոյն օրինակսն ծանուցանէր նոցա, թէ՝ Առ վաղիւն այսպէս եւ ըստ այսմ ձեւոյ է կռուոյն օրինակն. եւ եթէ յայս նիշ տեղւոջ ի գիշերի կամին ի ներքոյ պարսպին զերկիրն փորել եւ մտանել ի ներքս. բայց դուք պինդ եւ ամուր կացէք, եւ ի տեղեացն վերայ զգուշացարուք:	16:35 Often, he would write (such information) on paper, attach it to the shaft of an arrow, approach the (city) wall in the course of battle, and shoot the arrow into the city. Thus did he acquaint (the citizens with all the battle tactics, (for example) that tomorrow the battle would be fought in such a way, or that at night via such and such a place (the Seljuks) wanted to excavate under the walls and enter the city, and that (the citizens) should remain firm and guard those places:
16:36 Զայս առնէ Աստուած, որ գիտէ ի հեռուստ հիմն արկանել մեծամեծ իրաց. որ զԲաղաամ առ Բաղակաւ մարգարէ գործեաց՝ ի տեսչութիւն ժողովրդեանն, եւ զանխօս անասունն մարդկեղէն բանիւ ետ բարբառել. եւ զԵղիա ի ձորն Քերիաթու ագռաւօքն զերիս ամս ի սովին կերակրեաց։ Զի՞նչ թէ եւ աստ ի ձեռն հակառակորդացն զփրկութիւնն քաղաքին տնօրինեաց:	16:36 This was done by God Who knows how to lay the foundation for great deeds (even) from afar. If God was able to turn Balaam into a prophet during Baghak’s day in order to govern the people, and made a dumb beast speak with a prophetic tongue, (or if God) during a time of famine was able to feed Elijah for three years by means of crows in the K’eriat’ valley, then why should it be surprising if He directed the city’s salvation by means of its adversaries:
16:37 Արդ յո՛ր կողմ եւ նոքա ի պատերազմ կացին թէ ի գիշերի եւ թէ ի տուընջեան, սոքա վառեալք եւ պատրաստք անդր գտանէին։ Յետ այսորիկ մեքենայս կանգնեալ, այնու պատերազմէին:	16:37 Thus wherever (the Seljuks) commenced battle, at night or during the daytime, they found (the citizens) there armed and ready. After this they erected (war) machinery and fought with them:
16:38 Իսկ երէց ոմն ի մերոցս հնագոյն ունելով զաւուրս, որ յոյժ տեղեակ էր արուեստին, եւ սա իւր կանգնեալ փիլիկուանն. եւ լինէր յորժամ նոքա քար եդեալ ի պարսատիկս մեքենային եւ ձգէին ի քաղաքն, երէցն զիւր քարն դէպ ուղիղ նոցա քարին արձակէր, որպէս զի դիպեալ քար երիցուն ի քար անօրինացն, ի վերայ իւրեանց ընկենոյր։ Զայս արարեալ անօրինացն եօթն անգամ, ոչ ինչ կարացին վճարել. քանզի զօրացաւ քարն երիցուն ի վերայ քարի նոցա:	16:38 However, one of our presbyters, who was quite old and extremely informed about the art (of utilizing siege machinery) erected a catapult of his own, and when (the Seljuks) would place a rock in the catapult’s sling, and hurl it at the city, this presbyter would aim his own missile at their rock so that they would collide, and fall upon the infidels. The infidels tried (using their catapult) seven times, but were unable to accomplish anything, since the presbyter’s blow was the stronger:
16:39 Ապա ա՛յլ պատերազմական գործի պատրաստեալ, զոր ինքեանք բաբան կոչէին, որ յոյժ ահագին էր, զոր ասէին թէ չորս հարիւր սպասաւորք էին նորա, որք զպարանսն քարշէին, եւ վաթսուն լիտր քար եդեալ ի պարսատիկսն՝ ի քաղաքն ձգէին. եւ առաջի նորա պարիսպ կանգնեցին ի բամբակի բեռանց եւ յայլ բազում կարասւոյ, զի մի՛ քար երիցուն հասցէ ի նա:	16:39 Then (the Seljuks) readied another military device which they themselves called baban—a very frightful thing, which, it was said, required four hundred attendants to pull (back) ropes. They placed a rock weighing sixty liters in the sling, and hurled it at the city. In front of it they set up a wall of cotton loads and many other materials, so that the presbyter’s rock would not touch it:
16:40 Եւ իբրեւ զայս այսպէս յարդարեցին, արձակեցին քար մի, որ դիպեալ ի պարիսպն ուժգնակի, փլոյց եւ խոռեաց զնա. զոր տեսեալ քաղաքին՝ յոյժ զդողի հարան, եւ առ Աստուած աղաղակեցին մեծաւ հառաչմամբ, գալ յօգնականութիւն, իսկ անօրինացն լինէր մեծ ուրախութիւն:	16:40 When everything was so arranged, they released a rock which violently struck the wall, caused it to crumble, and opened up a passageway. When the citizens observed this, they began to tremble, and with great sighing they beseeched God to come to their aid. The infidels were delighted:
16:41 Իսկ ի գալ երկրորդ աւուրն որ Դելմից զօրուն իշխանն էր, առեալ զզօրս իւր եկեալ մարտ եդեալ կռուէր ընդ մերսն, քանզի այր քաջ էր. եկեալ խոռին կամէր հզօրապէս ի ներքս մտանել, եւ յանկարծակի զիւրովին երթեալ անկաւ։ Իսկ որ ի վերայ պարսպին էին, ձգեալ զճանկ երկաթի՝ կալան զնա եւ քարշեալ ձգեցին ի ներքոյ պարսպին. եւ զօրացն տեսեալ՝ դարձան լի տրտմութեամբ ի բանակն. իսկ քաղաքին լինէր ուրախութիւն ոչ սակաւ:	16:41 Now the following day, the prince of the Delm troops (Dailamites) took his soldiers and came to battle with our people, for he was a brave man. Coming to the breach (in the wall) he wanted to enter in force, but suddenly he himself fell. Then those who were stationed upon the wall threw down an iron claw, seized him, and drew him up over the wall. When the troops saw this, they turned back full of grief, but within the city there was no small amount of rejoicing:
16:42 Յայնժամ մի ոմն զօրաւոր ի զօրացն Հոռոմոց պատրաստեալ հուր նաւթիւ եւ ծծմբով. եւ արկեալ յաման ապակեղէն, եւ նստեալ ի վերայ ազնիւ երիվարի, քաջասիրտ եւ արի գոլով, վահանաւ միայն զթիկունս ամրացուցեալ, եւ ելեալ ընդ դուռն քաղաքին՝ մտանէ ի բանակն այլազգեացն, մանդատոր ձայնելով զինքն՝ այսինքն թղթաբեր:	16:42 At that time a certain general of the Byzantine troops, brave-hearted and manly, prepared (a mixture) of Sulphur and flammable oil, put it into a glass vessel, mounted a thoroughbred steed, and, protected by merely a shield, rode out of the city gates going to the foreigners’ army, claiming to be a mandator or messenger:
16:43 Եւ երթեալ մինչեւ ի բաբանն՝ շուրջ անցեալ զնովաւ, եւ յանկարծակի ի վեր առեալ զշիշն եհեղ ի վերայ բաբանացն, եւ նոյնժամայն բորբոքեալ հրոյն՝ բոց ծիրանի ի դուրս ելանէր, եւ ինքն դառնայր փութապէս։ Զոր տեսեալ անօրինացն, ի հիացման եղեալ, հեծեալ յերիվարսն, զհետ մտեալ եւ ոչ կարացին հասանել:	16:43 He rode up to the baban and around it, and then unexpectedly poured the contents of the bottle (he was carrying) upon the baban. Instantly a fire ignited, a purplish flame shot forth, while (the general) hastily turned back. When the infidels saw this they were astounded, jumped onto their horses and pursued him, but they were unable to catch up:
16:44 Եւ նորա եկեալ խաղաղութեամբ եմուտ ի քաղաքն, օգնականութեամբ Աստուծոյ ոչ ինչ ունելով վէրս յանձին։ Իսկ Սուլտանն իբրեւ ետես զեղեալսն, ցասմամբ մեծաւ հրամայեաց զպահապանսն սրակոտոր առնել:	16:44 As for (the general), he peacefully entered the city unharmed, with the aid of God. Now when the Sultan saw what had happened, burning with rage he ordered the (machine’s) guards executed:
16:45 Տեսանե՞ս զԱստուծոյ մարդասիրական խնամսն, թէ ո՛րպէս մերձ է առ երկիւղածս իւր փրկութիւն նորա. տեսանե՞ս, որպէս գիտէ փոքր իրօք մեծամեծացն յաղթել. ո՛րպէս առ Մովսեսիւն Ովգայ՝ որոյ բարձրութիւնն ինն կանգուն էր հսկայի կանգնով. կամ որպէս մանկամբն Դաւթիւ՝ Գողիաթու. կամ որպէս Սիսարայ սկայազինն այլազգեաց, ի ձեռն Յայելի՝ կնոջն Քաբերայ. կամ որպէս զՀողեփեռնէսն՝ ի ձեռն այլում կնոջ:	16:45 Do you see the humane concern of God, (do you see) how close His salvation is to those who fear Him? How He knows the way to overcome great (ones) by means of small things? (Through God’s aid) Moses (overcame) the colossal giant Ovgin who was nine cubits tall; the child David (overcame) Goliath; K’aber’s wife Hayel (overcame) the foreign titan Sisar, and another woman (overcame) Hoghep’erhnes:
16:46 Զայս ասացի, զի մի՛ վհատիցիմք յորժամ ի մէջ անհնարին փորձանաց անկանիցիմք։ Զի սովոր է Աստուած ներել առ վայր մի յայնպիսի վտանգաւոր նեղութիւնս, զի համբերօղքն արժանասցին պսակին փառաց, եւ անօրէնքն ընկալցին զիւրեանց չարեաց զհատուցումն յարդարադատ դատաստանաց:	16:46 I have recited this so that we do not become disheartened when we fall into unbearable difficulties. For it is God’s way to temporarily countenance such dangerous straits, so that the patient people merit the crown of glory, while the impious receive recompense for their wickedness by righteous verdicts:
16:47 Զոր եւ ի հնոցին առ մանկունսն տեսանեմք լեալ. քանզի ներեաց Աստուած մինչեւ թագաւորն զիւր սրտմտութեան զայրացմունսն զամենայն ի լոյս էած, եւ հնոցն պատրաստեցաւ, որոյ բոցն ի քառասուն եւ ինն կանգուն բարձրանայր. եւ նա առ սաստիկ ամբարտաւանութեանն՝ ասէր, թէ:	16:47 We see this in the case of the children in the (fiery) furnace. God countenanced (matters) until the king expressed all of his anger and rage, and prepared a furnace the flames of which reached up forty-nine cubits. Then (the king) said with terrible impiety:
16:48 Ո՞վ է Աստուած որ փրկէ զձեզ ի ձեռաց իմոց. տե՛ս առ նմին եւ զմանկանցն սրտապինդ հաւատսն թէ ընդ որպիսում գազանի կացեալ ի յատենի, առնէին պատասխանի համարձակագոյնս, որ յոյժ քամահանաց բռնաւորին էր. Ոչ ինչ է, ասէ, վասն այդր տալ մեզ քեզ պատասխանի. եւ ապա զի՞նչ:	16:48 Who is God to save you from my hands?” Compare this with the children’s stout-hearted faith, how when they were at trial with that beast replied even more boldly after that tyrant’s insults: “We need not answer you:
16:49 Յորժամ թագաւորի սպառնալիքն վճարեցաւ, եւ նոքա կապանօքն արկան ի հնոցն, յայնժամ եհաս ի թիկունս՝ որ արագն է յօգնականութիւն, եւ ոչ ամաչեցուցանէ զայնոսիկ՝ որ կարդան առ նա ճշմարտութեամբ:	16:49 After this what happened when the king’s threats were exhausted, and when (the children) bound, were tossed into the furnace? It was then that (God) speedily came to their aid, and did not shame those who correctly called upon Him:
16:50 Տե՛ս աստանօր զԱստուծոյ իմաստիցն զխորսն՝ յոր չ հասանէ ոք. զի հուրն յերկուս բաժանեաց զքաղդէացիսն. զոր գտանէր՝ կիզոյր. իսկ մանկանցն ցօղէր հրեշտակ, որ ո՛չ մերձենայր ամենեւին ի նոսա, ո՛չ տրտմեցուցանէր՝ եւ ոչ նեղէր զնոսա. որ եւ զբարբարոսն ի զգաստութիւն էած, որ ի վերայ անպատում սքանչելեացն խոստովան եղեալ ասէր:	16:50 Note here the deep wisdom of God, which none can attain. For He divided the fire in two and it burned those Chaldeans it encountered. But an angel sprinkled the children with dew, and the fire neither approached them, distressed, nor harassed them. This put sense into (the head of) that barbarian (king) who, at the sight of such unutterable marvels, confessed, saying:
16:51 Եկայք արտաքս ծառայքդ Աստուծոյ, զի եւ ես ընդ ձեզ օրհնեմ՝ որ օրհնեալն է յաւիտեանս։ Նոյնպէս եւ աստ ի ձեռն աննշան առնն՝ եցոյց մեծամեծ սքանչելիս։ Արդ այս մեզ ի խրատ եւ ի վարդապետութիւն եղիցի:	16:51 Come forth, servants of God, that I along with you bless Him Who is blessed for all eternity.” In this case also, God, by means of an insignificant man, displayed very great wonders. Let this serve as counsel and teaching for us:
16:52 Իսկ Վասիլն՝ որ քաղաքին իշխանն էր, հրամայեաց ռամկին ի վերայ պարսպին մեծաձայն աղաղակաւ անարգել եւ թշնամանել զՍուլտանն, որ յետ երկուց աւուրց շարժեալ բանակաւն գնաց ի տեղւոյն եւ երթեալ՝ հանդիպի քաղաքի միոջ, որ կոչի Արծկէ, որ է ի մէջ ծովուն Բզնունեաց, եւ ունի մօտ յինքն բերդ ամուր եւ անառիկ. եւ քաղաքացիքն յայս ապաստան եղեալ ի ծովն եւ յամրոցն, յանհոգս կային:	16:52 Now Basil, the prince of the city, ordered the rabble to insult and curse the Sultan from the walls. After two days (the Sultan) departed with his army. He went away, and en route encountered a city called Arcke, located in the Sea of Bznunik’ (Lake Van) which had a secure, impregnable fortress near it. The citizens, placing their hopes on the sea and the stronghold, remained unconcerned:
16:53 Իսկ արիւնարբու գազանքն ծանծաղ տեղի գտեալ ի ծովուն, եթէ առաջնորդութեամբ ուրուք, եւ եթէ իւրեանց հնարագիտութեամբն, մտին ի քաղաքն. եւ սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին զամենեսին. եւ առեալ զգերին եւ զկապուտ քաղաքին, ելին ի տեղւոջէն։ Եւ այս սրտին դիւր եղեւ Սուլտանին, եւ գնաց մեծաւ տրտմութեամբ յաշխարհն իւր. քանզի ոչ զոր ինչ կասէր՝ կարաց վճարել ինչ:	16:53 But those bloody beasts found a shallow way through the waters—either because someone pointed it out to them, or because they craftily discovered it themselves—and entered the city. Putting swords to work, they killed (almost) everyone. Then taking captives and the city’s loot, they departed. Although this calmed the Sultan’s heart a little, nonetheless, he returned to his own land in great sadness, since he had been unable to accomplish what he had wanted: