Թովմա 3-8 Tovma

8:0 Որ ինչ զկնի այսորիկ գործեաց Բուհայ ի Դուին քաղաքի, եւ յիշատակարան վկայիցն:	8:0 What Bugha did after this in the city of Dvin; and a memorial of the martyrs:
8:1 Զոր օրինակ փոքր մի վերագոյնն պատմեցաք զծովային վիշապէն ըստ բարոյականի՝ նոյնպէս եւ այժմ դարձեալ արարից զյիշատակ սորա աղագաւ պատմութեանս խորհրդոյ:	8:1 Just as a little above we described the sea dragon and its natural habits, so also now I shall again recall it for the sake of the plan of our history:
8:2 Յորժամ անդնդական խորքն ազդ առնիցեն ներքին բնական կենդանեացն զհասանել ջերմութեանն, յորում ջեռացեալ ի հիւսիսային սառնամանեաց օդոյն շնչելոյ, ի խորսն զխաղացումն արարեալ լինին, եւ յորժամ զգան ջերմութեանն՝ զուարթանան զուարճանան, հրճուին կայտռելով ի վեր փքալով հասանել ի ջերմագոյն վայրսն, ի ջրշիղջսն ծովափնեայս ջանան հասանել, եւ առ ծովեզերբն զամառնային ժամանակն պարենաւորեալ առկայանան. եւ յաղագս անճոռնի եւ թանձր բլրաձեւ ծանրակիր մարմնոյ՝ եւ դժուարաշարժ զի վեր բերումնն առնեն:	8:2 When the creatures that live in the fathomless depths feel the arrival of the warmth deep down where they have sheltered from the blowing of the icy north wind, they stir; and when they feel the warmth they greatly rejoice, happily exulting and elated to reach the warmer places. They attempt to reach the ponds by the edge of the sea, and on the seashore they settle and spend the time of summer. But because of the gigantic and obese mass of their heavy bodies it is with difficulty that they make their upward movement:
8:3 Եւ է զի ի նուրբ եւ ի հուն տեղիս ջուրցն անկեալ՝ ի նմին խրեալ կան անշարժ, եւ դիւրաւ անկանիցի ի ձեռս որսորդաց. այլ ի շարժելն իւրում՝ ահ առնուն ամենայն լողակք եւ գազանք ծովայինք, որոյ եւ կերակուր նոյն լողակք եւ զեռունք այլովք կենդանեօք:	8:3 And it happens that collapsing in narrow and shallow places in the water one may remain stuck there immobilised, and easily fall into the hands of hunters. But when it moves, all the fish and beasts of the sea are terrified, because these same fishes and serpents with other creatures are its food:
8:4 Եւ յորժամ դարձեալ պակասիցէ զօրութիւն ջերմ օդոյ հարաւային հողմոյն, եւ արեգակն ի վայր կոյս զընթացսն առնիցէ, եւ ձմեռնային եղանակն առ դուրս հասեալ կայցէ, եւ հիւսիսային օդն շնչեալ սաստկացուցանէ զզօրութիւն ցրտոյն, եւ հասեալ ի վերայ ծառոց ի բարձրաբերձ գագաթունսն տերեւաթափ առնիցէ եւ ընդարմացուցանէ զզօրութիւն արմատոյն՝ յայնժամ վիշապն նեղի, շտապի, տագնապի բռնութեամբ ուժոյ զօրութեանն, խաղայ իջանէ ի խորագոյն եւ ի ջերմային վայրս անդնդական խորոցն, ձմեռնանայ անդ, եւ որ ի նմա են կենդանիքն՝ զնոյն առ ի վերայ հասուցանէ եւ նոքօք զպէտս քաղցոյն վճարէ մինչ ի ժամանակս գարնանայինս:	8:4 Again, when the strength of the warm south wind fades, the sun declines in its course, and the winter season stands at the door; when the northern wind blows, intensifying the cold, strips from the tops of lofty trees their leaves, and benumbs the strength of the roots; then the dragon is afflicted with distress and anguish by the power of this mighty force. Hastening to descend to the deep and warm places of the unfathomed depths, there he winters. And the creatures there he treats as those above—through them he provides for the need of his hunger until the spring:
8:5 Նոյնպէս բանայ, որպէս եւ այլ թռչունք եւ գազանք՝ բնաւորեալ բաժանեն զժամանակս տարւոյն յերկուս կամ յերիս ամարանոցս եւ ձմերանոցս ինքեանց կենաց պաճարին, զգարնանայինսն ի բարձրագոյն գագաթունսն լերանց եւ ի փապարս վիմաց եւ ի վերայ բարձրաբերձ ծառոց կենցաղավարին, ուր յաճախ շնչէ օդն հիւսիսային, եւ ձմեռնայինն խաղան գնան ի խորագոյն երկիր, ի ջերմագոյն վայրս ամրանան առանձնանան եւ միայն բնակեն ըստ ազգս իւրեանց:	8:5 Thus, he hibernates just like the other birds and beasts who naturally divide the year into two or three summer and winter abodes in order to survive. They live during the spring on the high summits of mountains or in the clefts of rocks or on tall trees. When the north wintery wind begins to blow continuously, they hastily repair to lower ground, take cover in warmer places by themselves, and dwell alone according to their kind:
8:6 Ըստ նմին օրինակի եւ զօրավարն Բուխայ, ի հասանել ամառնային ջերմութեանն, իբրեւ ի խորոց անդնդոց ի վեր մղեալ զինքն, ելեալ յերեսաց արքայի բազում եւ ծանր զօրու՝ եհաս ի վերայ երկրիս ի կողմն հիւսիսոյ ի մուտս Հայաստան աշխարհիս. եւ ի շարժելն նորա ահ կալաւ զբոլոր աշխարհս եւ աշխարհակալս. յորոց վերայ հասեալ եկուլ վիշապաբար զորս եւ կարաց ի դիմի հարկանել:	8:6 In such fashion too, the general Bugha, when the summer warmth arrived, thrusting himself up as it were from the bottomless depths, departed from the caliph’s presence with a numerous and mighty army and came up onto earth in the northern region at the entrance to Armenia. As he moved, fear gripped the whole country and its rulers; attacking them, he devoured like a dragon those he was able to strike:
8:7 Եւ զոր օրինակ զնա վիշապ առակեցաք յաղագս սաստիկ ուժոյ զօրութեան ձեռին նորա, ի ծովէ ելեալ, այսինքն յերկրէ եւ յանդնդական խորոց, ի թագաւորաբնակ քաղաքէն՝ նոյնպէս եւ զայլս յիշխանական պետութենէ փոքրագոյն կէտս եւ լողակս մանունս իմանալի է. զի ոչ ոք զօրեաց կալ ընդդէմ նորա:	8:7 Just as, because of its tremendous strength, we have drawn the example of a dragon rising from the sea—that is, from the land (of Iraq) and the unfathomable depths, from the royal capital—in similar fashion one must understand the other less powerful whales and the smaller fish. For no one was able to resist him:
8:8 Եւ ոչ անվկայ բանս, որպէս վերագոյնն գրեալ է մեր զդերահատուցականս սորա, վկայութեամբ մարգարէական տառիցն, որպէս եւ ի պատահմանէ իրացն ճարտար գիտեն՝ որք են ի ժամանակս յայսոսիկ մնացեալ յայն ժամու անդ հանդիպելոցն:	8:8 And our account is not without witnesses, as we described above in our tale of him with the evidence of the prophets’ words. Indeed from the outcome of events they know well who in these times survive and were then present there:
8:9 Իսկ անօրէն զօրավարն իբրեւ արար եւ կատարեաց զամենայն կամս չարութեանն ի վերայ աշխարհիս Վասպուրական կոչեցեալ՝ եւ գնաց եմուտ ի ջերմագոյն տեղիս ի քաղաքն Դուին ձմերել անդ. եւ արձակեաց զզօրսն իւրաքանչիւր զօրագլխօք եկելոց առ նա յամենայն ազգաց յաշխարհէս Հայոց՝ երթալ ձմերել յիւրաքանչիւր տեղիս բնակութեանց, հրաման տուեալ ամենեցուն, զի իբրեւ մերձ լինիցի գարնանային ժամանակն՝ փութով առանց յապաղանաց առ նա հասանիցեն ամենայն պատրաստութեամբ:	8:9 So the impious general, when he had carried out all his cruel intentions against the land called Vaspurakan, entered the warmer place, the city of Dvin, to winter there. He dismissed the troops with their various generals who had come to him from every clan in Armenia so they could winter each in his own home, having commanded them all that when the spring season approached, they should hasten without delay to join him fully prepared:
8:10 Եւ եղեւ ի մտանելն նորա ի քաղաքն, ունելով ընդ իւր կապեալս բազումս եւ գերեալս, որոց ոչ գոյր թիւ. զորս վաճառակուր արարեալ յօտար ազգս, վարել ի ծառայութիւն, գնալ հեռանալ մերժել ի տանց հայրենի ժառանգութենէ իւրեանց:	8:10 On entering the city, he had with him numerous prisoners and captives without number whom he sold to foreign races to be led into slavery and depart far from the patrimony of their ancestral homes:
8:11 Նոյնժամայն իբրեւ կատարեաց զամենայն կամս չարութեանն իւրոյ ի վերայ սրբոյ եկեղեցւոյ եւ կործանեաց կորոյս զբազումս ի գնդէն քրիստոնէից եւ զորդիս լուսոյ արար որդիս խաւարի եւ զժառանգս Աստուծոյ արար բաժին սատանայի եւ զժառանգակիցսն Քրիստոսի արար ժառանգակից դիւաց եւ զբնակիչս արքայութեան արար բնակիչս յաւիտենական հրոյն՝ կարծեաց համանգամայն զբոլոր պաշտօնեայս Քրիստոսի ի բաց վճարել ի հաւատարիմ երկրպագութենէ ճշմարտին Աստուծոյ տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. եւ կայր յօրացեալ բարձրամտեալ լցեալ խարդախութեամբ:	8:11 At the same time, when he had fulfilled all his wicked desires against the holy church and had destroyed many of the band of Christians, turning sons of light into sons of darkness, and heirs of God into the portion of Satan, and fellow heirs of Christ into companions of demons, and inhabitants of the kingdom into inhabitants of eternal fire—then he planned to remove all the ministers of Christ from loyal worship of the true God, our Lord Jesus Christ. Thus he became haughty in the false presumption of his mind:
8:12 Եւ հրամայեաց ածել առաջի զոմանս յերանելի արանց յազատ տանէ, եւ զայլս որք ի բնիկ հեծելազանց, ըստ ազգս եւ ըստ տոհմս աշխարհաց, որք ոչ առին յանձն միաբանել ընդ գունդս ուրացողացն. եւ կարծէր յայնժամ ի ձեռն խոշտանգանաց դիւրաւ արկանել զնոսա ի հաղբս կորուսելոցն եւ մոլորելոցն ի հաւատէն Քրիստոսի:	8:12 He ordered to be brought before him some of the blessed men of noble rank, and others of the cavalry, by clans and families. But they did not agree to join the ranks of the apostates. Then he thought that through tortures he would easily ensnare them among those lost and gone astray from the faith of Christ:
8:13 Ոչ ամենեւին գոնէ փոքր մի խոտորեցան ի բանս նորա եւ ոչ առին յանձն ի պատրել մեծութիւն ընչից եւ ոչ անսացին հնազանդել փառաց աշխարհական ցանկութեանց, զի գիտացին եւ ծանեան, թէ ունայնութիւն եւ ստութիւն են կեանք աշխարհիս եւ երազ դիւրամոռաց եւ ստուեր երագահոս, եւ յաւիտենական եւ անսպառ եւ անվախճան են կեանքն եւ պարգեւքն, զոր պատրաստեաց Աստուած սիրելեաց իւրոց եւ որք կան համբերութեամբ ի հաւատս ճշմարտութեանն:	8:13 However, not even in the slightest were they deflected to his arguments; nor did they agree to be deceived by wealth; nor did they pay heed and obeisance to the glory of wordly desires. For they knew and realised that the life of this world is vanity and falsehood, an easily forgotten dream and quickly fleeting shadow; whereas the life and gifts which God has prepared for those who love him and who endure in the true faith are eternal and perpetual and unending:
8:14 նոյնպէս եւ տանջանքն նմին նման յաւիտենականք եւ մշտնջենաւորք յանսպառ յաւիտեանս եւ յանմահ խոշտանգանս՝ պղծոցն եւ ուրացողացն ի սուրբ եւ յանբիծ հաւատոց քրիստոնէութեանն. եւ դաստիարակ առընթեր ունելով զբանն տէրունական, թէ «որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան՝ ուրացայց եւ ես զնա առաջի Հօր իմոյ», եւ թէ «որ կամիցի կեցուցանել զանձն իւր՝ կորուսցէ զնա, եւ որ կորոյս զանձն իւր վասն իմ՝ գտցէ զնա», եւ թէ «զի՞նչ օգուտ իցէ մարդոյ, եթէ զաշխարհս ամենայն շահեսցի եւ զանձն իւր տուժեսցէ, կամ զի՞նչ տացէ մարդ փրկանս ընդ անձին իւրոյ:	8:14 Similarly, the torments for the impure apostates from the holy and pure Christian faith are eternal and everlasting. As precept we have to hand the Lord’s saying: “Who denies me before men, him shall I too deny before my Father.” And: “Whoever wishes to save his soul will lose it”; and: “Who lost his life for my sake will find it.” And: “What will it profit a man if he gain the whole world and lose his soul?” Or: “What ransom will a man give for his soul:
8:15 զի եկն որդի մարդոյ խնդրել եւ կեցուցանել զկորուսեալն», եւ որ այլ այսպիսիք զմտաւ ածեալ, որ գրեալ է ի սուրբ Աւետարանն, եւ լի ծաղու եւ կատականօք այպն արարեալ՝ արհամարհանօք անարգեցին զբռնաւորն, իբրեւ զմանուկ մի անպիտան, կամ զծեր զառանցեալ եւ խելագարեալ, որ ոչ ըստ իւրոց կամաց զոր ինչ ախորժիցէ խօսիցի:	8:15 For the Son of Man came to seek and save the lost.” Meditating on other such (sayings) that are written in the holy gospel, they laughed at, jeered, and mocked the tyrant, despising him as a worthless child or crazy old man in his dotage who cannot say what he wishes:
8:16 Իսկ իբրեւ գիտաց բռնաւորն, եթէ չ ելին ի գլուխ կարծիքն զոր ի վերայ սրբոցն խորհեցաւ, որպէս գրեալ է, «կարծողն եւ արհամարհողն այր ամբարտաւան է եւ ոչ ինչ վճարեսցէ»՝ նոյնժամայն առ յոյժ ամբարտաւանութեանն եւ սաստիկ բարկութեանն եւ անհուն սրտմտութեանն եւ առանց բուժելի կատաղութեանն, յապուշ միտքն կրթեալ իբրեւ զարբեալ զանզգայ արբեցութեամբ՝ եւ ոչ առ փոքր մի ինչ ներեաց կամ անսաց տալ տեղի պատասխանոյ, այլ հրամայեաց դահճացն տալ ի վերայ նոցա զվճիռ մահու, փութով զրաւ առնել նոցա ի սատակումն սրոյ:	8:16 When the tyrant realised that his plans against the saints had not succeeded—as it is written: “The man who plans and is contemptuous is presumptuous and will accomplish nothing”—then in his great presumption and fierce wrath and immense irritation and unquenchable fury his mind became foolish like a drunkard insensible from drink. He gave way not one whit nor did he give them an opportunity to respond, but ordered the executioners to carry out on them the sentence of death, to execute them immediately with the sword:
8:17 Նոցա ելեալ արտաքս յատենէն մեծաւ խնդութեամբ, եւ յոյժ զուարճացեալք փութային ելանել ի մարմնոյ աստի եւ մտանել առ Աստուած, եւ ցնծային հրճուէին կայտռելով, բերկրեալ եւ ուրախացեալ սրտիւ, անտրտում խնդութեամբ դիմեցին ի տեղի սպանմանն, իբրեւ ի հարսանիս երիտասարդական ամուսնութեանն, ուրախ լինել որպէս փեսայ առ հարսին. եւ մերկացեալք ի մէջ ամբոխին որ փութացան տեսանել զնահատակութիւն սրբոցն՝ ի բաց ընկեցին զհանդերձս ծածկոյթս ապականագործ հնութեան մեղացն, եւ փոխանակ զգեստու հարսանեաց զգեստ մկրտութեանն ծանուցեալ ցուցին, զոր ջրով եւ Հոգւովն Սրբով զգեցեալ էին:	8:17 They left the tribunal in great joy, very happy that they would rapidly leave this body to enter God’s presence. Rejoicing with delight and exultation, with joyous and cheerful hearts and unsullied enthusiasm, they headed for the place of execution, like a young groom to the wedding and as happy as a husband joining the bride. They stripped in the midst of the crowd which had rushed to see the saints’ martyrdom, throwing off the garments that hid the corruption of the sins of the old (man). Instead of the wedding robe they revealed the robe of baptism which they had put on by water and the Holy Spirit:
8:18 եւ փոխանակ ծաղկեալ պատմուճանի գունագոյն երանգ երանգ անկուածոցն՝ զսուրբ եւ զվարդագոյն կարմրատեսիլ արիւնն իւրեանց ի վերայ սուրբ մարմնոյն, եւ փոխանակ ոսկեհուռ թագակապ զարդու պսակացն՝ զերկրպագութիւնն Քրիստոսի. եւ զնշան փրկական Խաչին ի վերայ գլխոցն դրօշմէին, եւ փոխանակ մանեկաց՝ զսուրն փայլեալ ի պարանոցսն ընդունէին:	8:18 Instead of a robe decorated with flowers and colours of many hues, they (covered) their saintly bodies with their holy, rose-coloured, red blood. Instead of the ornament of royal crowns laced with gold, they put on the worship of Christ, making the sign of the saving cross on their heads. And instead of necklaces they were to receive the shining sword on their necks:
8:19 Եւ եղեւ իբրեւ հասին ի տեղի կատարմանն ասպարիսի նահատակութեանն՝ ծունր եդեալ կային յաղօթս, զի անսայթաք եւ աներկբայ հաստատուն հաւատով ընկալցին զվճիռ մարտիրոսական, համբերութեամբ բազմաւ եւ գոհացողական օրհնութեամբ. եւ դահճացն հանեալ զսուսերն՝ դիմեցին ի վերայ նոցա իբրեւ զգազանս արիւնարբուս, եւ ծեծէին սրովն, իբրեւ ոք զի հատանիցէ փայտ ի մայրս անտառախիտս հարեալ կացնաւ, եւ յանխնայ անողորմ յօշէին անդամ անդամ:	8:19 When they reached the place of execution and the arena of their martyrdom, they knelt to pray that they might receive the sentence of martyrdom with firm faith that had no hesitation or doubt, with much endurance and thankful blessing. Drawing swords the executioners rushed on them like bloodthirsty wild beasts; they smote them with the sword like someone cutting wood in the deep forest with a hatchet, mercilessly dismembering (them) limb by limb:
8:20 Իսկ երանելիքն գոհացեալ զանպատում պարգեւաց Քրիստոսի, որ արժանի արար զնոսա մեռանել վասն անուան նորա եւ միաբան զաղաղակ բարձեալ ասէին, «Աստուած, յօգնել մեզ նայեաց, եւ Տէր, յընկերել մեզ փութա՛», եւ որ ի կարգին, «զի վասն քո մեռանիմք զօրհանապազ, համարեցաք որպէս զոչխար ի սպանումն:	8:20 So the blessed ones thanked for ineffable gifts Christ who had rendered them worthy to die for his name; in unison they raised the cry: “God, look to help us; and Lord, hasten to succour us,” and what follows. “Since we die for you daily, we have been considered as sheep for the slaughter:
8:21 Եւ սոցա այսպէս նահատակեալ կատարեցան վկայութեամբ ի փառս Աստուծոյ, եւ զմարտիրոսական անուն ժառանգեցին ի Քրիստոս ի պատիւ ամենասուրբ Երրորդութեանն:	8:21 Thus they were killed as martyrs for the glory of God; they inherited the title of martyr for Christ and the honour of the All-Holy Trinity:
8:22 Սոցա անուանք ճանաչին՝ Ատոմ Անձեւացի եւ Մլեահ Վարաժնունի եւ Գէորգ Բողկացի եւ Վասակ, եւ այլք բազումք, որոց անուանք գրեալ են յերկինս:	8:22 Their names are the following: Atom Andzevats’i, Mleah Varazhnuni, Gēorg Bolkats’i, Vasak, and many others whose names are written in heaven:
8:23 Բայց երանելիս այս Գէորգ, մինչ կայր ընդդէմ սրոյն եւ դահիճն ծեծէր իբրեւ զանզգայ ինչ, եւ ոչ փոքր մի գիծ կարացեալ հարկանել ի մարմին սրբոյն զխոցումն սրոյն՝ դարձաւ ի դահիճն կոյս պատճառաւ աղաչելութեան՝ տեսանել, թէ ընդէ՞ր ոչ հատանիցէ սուսերն, եւ առեալ ի ձեռանէ նորա զսուսերն՝ հայեցաւ յայսկոյս յայնկոյս եւ ասէ, «ո՜վ անարի վատ արանց եւ կանացի այր, թշուառական զինուոր, շուն անպիտան տեառն իւրոյ», եւ հարեալ զպարանոց դահճին՝ ի բաց առ զգլուխ նորա:	8:23 But the blessed Gēorg, while he faced the sword and the executioner was beating him like a senseless thing—and not the slightest sword cut was he able to make on the saint’s body—turned to the executioner to ask and see why he was not wielding the sword. Taking the sword from his hand he looked this way and that, saying: “Oh, most feeble and cowardly of men, effeminate and wretched soldier, worthless dog to its master.” Then the executioner smote his neck and cut off his head:
8:24 Եւ զարմանք կալան զամենայն բազմութիւնն ի վերայ պնդութեան սրտին եւ զօրութեան ուժոյն եւ քաջութեան նահատակութեանն, զոր գործեաց երանելին Գէորգ. եւ բազմութեան քրիստոնէիցն, որ էին ի տեղւոջն յայնմիկ՝ գոհացեալ միաբան ետուն փառս Աստուծոյ, որ զօրացոյց զսուրբսն եւ արար յամօթ զսատանայ հանդերձ գործակցովքն իւրեանց:	8:24 Astonishment gripped the whole multitude at the steadiness of heart, great fortitude, and valiant heroism which the blessed Gēorg displayed. The large number of Christians present there together praised the glory of God who had strengthened the saints and shamed Satan with his associates:
8:25 Յայնժամ հրամայեաց զօրավարն քարշել զմարմինս սրբոցն արտաքոյ քաղաքին, լինել կերակուր շանց եւ թռչնոց երկնից. եւ կացեալ զաւուրս բազումս անթաղ՝ եւ ոչ ինչ ամենեւին արատեցան մարմինք սրբոցն, եւ ոչ գոյր հոտ ժախու ի վերայ նոցա:	8:25 Then the general ordered the bodies of the saints to be dragged outside the city as food for dogs and birds of the sky. For many days they remained unburied, yet the saints’ bodies were not at all contaminated, nor was there any foul smell on them:
8:26 Զորս առեալ քրիստոնէից զպատուական մարմինս նոցա՝ ծածկեցին փառաւորապէս թաղմամբ, ամ ըստ ամէ տօնիւք զօր կատարմանն յիշատակել, որք են արք թուով է: Եւ կատարեցան սուրբ վկայքն [ՅԲ] թուականին:	8:26 Later Christians took their precious bodies and covered them with an honourable burial to celebrate year by year the festival of their death. They were seven in number, and the holy martyrs were killed in the [302] year: