64:0 Սկսանէր այնուհետեւ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Գիւտ առ ի չժուժալ սրտին` յայտնապէս ոխութեամբ գրգռել ընդ անաւրէն ուրացելոցն, եւ սիրել եւ պատուել զկողմն տառապեալ հաւատացելոցն:

 64:0 Thereafter the blessed kat’oghikos of Armenia, Giwt, was unable to restrain himself and began openly to instigate rancor against the impious apostates, while loving and honoring the side of the suffering believers:

64:1 Եւ մանաւանդ առ վատթարս ունէր եւ արհամարհէր զՄախազն Գադիշոյ, որ զաւրագլուխն եւ քաջալերիչն էր ամենայն ամբարշտելոցն դասու:

 64:1 He especially held in contempt and scorned Gadishoy Maxaz, who was the military commander of the entire class of the impious, and the one who encouraged them:

64:2 Որոյ չկարացեալ տանել արհամարհանաց սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց Գիւտայ` զաւդեալ բիւր բանս թշնամութեան` ամբաստան լինէր զնմանէ առ թագաւորն Պարսից Պերոզ, ասելով, եթէ «Զմարդիկ, որ զկամաց քոց զհրաման կամին կատարել եւ զքո աւրէնս խորհին յանձն առնուլ եւ սիրել` կոչէ առ ինքն, եւ է որ ինչ տալով, եւ է զորս քաղցր բանիւք պատրէ, եւ յիրացն ի բաց դարձուցանէ:

 64:2 Gadishoy, unable to bear the scorn of the blessed kat’oghikos of Armenia, Giwt, fabricated a myriad of inimical words, and complained about him to Peroz, the king of Iran, saying: “(Giwt) summons to himself those people who think to accept your faith, like it, and want to implement the command of your will. He deceives some with gifts, and others, with sweet words, and turns them away from these things:

64:3 Վասն զի բազումք եկեալ են առ իս եւ յանձն առեալ ունել զաւրէնս քո. եւ նորա կոչեալ առ ինքն` պատրանաւք ի բաց տուեալ է թողուլ զիրսն եւ արհամարհել. այլ եւ զմեզ, որ զքեզ սիրեմք եւ արեգական եւ կրակի երկիր պագանեմք եւ կամաց քոց ծառայեմք` ատեայ եւ թշնամանէ:

 64:3 For many people have come to me and consented to hold your faith. But (Giwt) then calls them to himself, and, with pretexts, gets them to abandon (that faith) and to ridicule it. Furthermore, he hates and reviles those of us who love you, worship the sun and the fire, and serve your wishes:

64:4 Եւ ինքն ընդ կայսեր խաւսի եւ պատուական ընծայիւք հպատակէ նմա եւ մեծամեծացն որ ի դրան նորա են:

 64:4 He himself communicates with the emperor and subordinates himself to him and to the grandees at his court with precious gifts:

64:5 Եւ այլ բազում բանիւք ըստ աւրինի թշնամւոյ խաւսէր ըստ կամի:

 64:5 And he said many other things as he chose in a similarly hostile vein:

64:6 Եւ լուեալ զայսպիսի բանս ամբաստանութեան թագաւորին Պարսից Պերոզի ի Մախազէն Գադիշոյէ` զայրացեալ սրտմտութեամբ հրաման տայր` սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց ի դուռն հասանել եւ անդ պատասխանի առնել բանից դատախազին:

 64:6 When the Iranian king Peroz heard such accusations from Gadishoy Maxaz, he became enraged and commanded that the blessed kat’oghikos of Armenia come to court and respond to the accuser’s charges:

64:7 Իսկ երանելի կաթողիկոսն Հայոց Գիւտ կամաւ եւ յաւժարութեամբ ի դուռն երթայր եւ յանդիման լինէր աւագաց դրանն:

 64:7 Giwt, the venerable kat’oghikos of Armenia, willingly and enthusiastically went to court and appeared before the court awags:

64:8 Որոց առաջի շքեղացուցեալ զսուրբ այրն զաւրութեան վերնոյն՝ տեսանէր ամենայն մարդ զերեսս նորա իբրեւ զերեսս հրեշտակի. յորմէ եւ հեթանոսք մեծաւ զգուշութեամբ խորշեալ պատկառէին ի նմանէ:

 64:8 Power from On High dignified this blessed man, and everyone viewed his face as that of an angel. With great care the pagans reverentially honored him:

64:9 Այլ քրիստոնեայքն եւ եպիսկոպոսն Տիզբոնի եւ Խուժաստանի եւ Հրեւեայ, եւ ամենայն կողմանցն այնոցիկ երիցունք եւ սարկաւագունք երկուցեալ դողային ի սրբոյն որպէս ի մարգարէէ տեառն Աստուծոյ:

 64:9 Other Christians, the bishop of Ctesiphon, Khuzistan, and Ray, and all the priests and deacons in those parts, trembled at the blessed man as though he were a prophet of the lord God:

64:10 Եւ լուեալ թագաւորին Պերոզի զերթալ սրբոյն Գիւտայ`յղէր առ նա մի ըստ միոջէ զամենայն բանս ամբաստանութեանն Մախազու, զՅըզատվշնասպն զորդի Աշտատայ ի Միհրան տանէ:

 64:10 When king Peroz learned about the blessed Giwt’s arrival, he sent Yazatvshnasp (the son of Ashtat, from the Mihran tun) to him with each of Maxaz’ accusations:

64:11 Եւ սրբոյ կաթողիկոսին Գիւտայ պատասխանի արարեալ բանից թագաւորին` ասէր. «Ոչ են ամենայն ասացեալքդ Մախազու զինէն առ ձեզ` սուտ. այլ են որ արդար են, եւ են որ ոչ են ստոյգ արդար:

 64:11 Replying to the king’s words, the blessed kat’oghikos Giwt note: “Everything that Maxaz has told you about me is not false. Rather, there are things which are true, and others which are not the complete truth:

64:12 Քանզի սիրել զքրիստոնէութիւն եւ որ ոք քրիստոնեայ է` զայդ ոչ այսաւր ընտրեալ պահեմ յանձին իմում, այլ ի մանկութենէ իմմէ. եւ զամենայն մարդ որ վրիպեալ է ի ճշմարտութենէն` ատեմ. եւ կամիմ, թէ ամենայն, որ ի ճշմարտութենէն մոլորիլ կամէր եւ գնալ զճանապարհ որ ոչ է ուղիղ, եւ գոյր հնար բռնութեամբ եւ կամ աղաչելով, այլ թէ եւ կարասւով կարէի հաւանեցուցանել` ջանայի անվեհեր մտաւք եւ ոչ տայի կորնչել այնպիսւոյն զանգիւտ կորուստն:

 64:12 For liking Christianity and whoever is a Christian is not something new which I have chosen to do at present, but something I have done from my childhood on. And I loathe everyone who strays from the truth. I have attempted without cease to dissuade all who would stray from the truth and travel an incorrect path (not to do so) and have tried to convince them by forceful means if possible, by entreaty, or by (giving) goods, so that such people would not be hopelessly lost:

64:13 Այլ որ ասենդ, թէ երթեւեկք նորա ի Հոռոմս՝ ոչ ըստ դորա կարծեաց եւ խաւսիցն այդպէս են իրքն, քանզի սուտ է. այլ վասն զի զդպրութիւն գիտութեանս մերոյ եւ զիմաստ բանաւոր ուսմանց յաշխարհին Հոռոմոց ուսեալ եմ, եւ են իմ անդ ծանաւթք բազում եւ ուսումնակիցք. այլ եւ զկերպարան հանդերձիցս զոր ունիմք մեք` անտի գնեմք, վասն զի եւ ոչ յայլ աշխարհի գտանի սա ուրեք, բայց անդ` հարկաւորիմք անտի գնել զայս ըստ ժամանակին պիտոյից:

 64:13 As for what they have told you, regarding his comings and goings to Byzantium the affair is not as (Gadishoy) says or thinks, for that is false. Rather, we have received our schooling in knowledge and understanding of wisdom in the land of Byzantium and I have many acquaintances and classmates there. Furthermore, the cloth for the raiment we use we purchase there, for as it is available in no other land, we are obliged by the needs of the times to buy it there:

64:14 Այլ զհնազանդութիւն ծառայութեան` աւրէնք իսկ մեր պատուիրեն հատուցանել տերանց, զդիպողսն եւ զարժանաւորս:

 64:14 And as regards the homage of service, our very faith commands us to requite proper and worthy lords:

64:15 Եւ տարեալ զայս ամենայն բանս պատգամաւորին առ թագաւորն` իսկոյն ծանեաւ թագաւորն, թէ ստոյգ եւ մտացէբար են խաւսք սրբոյն, եւ սուտ եւ առ քինաւորութեանն խաւսի Մաղխազ զնմանէն, զոր ինչ եւ ասէ:

 64:15 When the messenger had taken all of these words (to Peroz) the king immediately recognized that the holy man’s words were accurate and sensible, and that whatever Maxaz had said about him had been false and the result of a grudge:

64:16 Վասն զի եւ Աստուած ըստ հաճոյից սրբոյ առնն տայր լսել թագաւորին զխաւսս նորա. բայց զի մի՛ թեթեւացուցեալ զկարգ աւրինացն իւրոց երեւեցուսցէ քրիստոնէից` լռեալ թողոյր զխաւսս Մաղխազին եւ չհարցանէր ինչ ծանունս:

 64:16 This was because God, out of pleasure with the blessed man, had made the king heed his words. However, so that it would not appear to the Christians that the rule of his faith was being weakened, (Peroz) abided Maxaz’ words in silence and did not ask anything troublesome:

64:17 Բայց յղէր առ երանելի կաթողիկոսն Գիւտ, թէ «Մինչեւ ցայժմ քո զիշխանութիւնդ առանց իմ հրամանի կալեալ է, եւ ծառայ մարդիկ են, որոց քեզ զայդպիսի մեծ գործ տուեալ է, եւ ոչ ինչ յինէն ունիս վստահութիւն:

 64:17 But he sent (the following message) to the venerable kat’oghikos Giwt: “To the present, you have held your authority without my order. Servants were the ones who gave you such a great occupation, though you have no assurance from me:

64:18 Բայց այժմ եթէ զիմ կամս առնես, եւ զիմ աւրէնս ունիս եւ արեգական երկիր պագանես` զգործդ զայդ քեզ եւ քում ազգի եւ որում դու կամիս` պատըշրաւ տամ մինչեւ յաւիտեանս, եւ զքեզ պատուով այնպէս արձակեմ ի Հայս, զի Հայոյ ուրուք ի մեր դրացս պատիւ եւ շքեղութիւն այնպիսի չիցէ գտեալ, որպէս դու գտանես:

 64:18 However, now, if you do as I wish, adopt my faith and worship the sun, that position will be yours, for your azg or whomever you wish. I will give a rescript in perpetuity to that effect and will dispatch you to Armenia with such honor that no Armenian will ever have its equal in honor or splendor from our court:

64:19 Ապա թէ յամառեալ չհաւանիս կատարել զկամս իմ` զեպիսկոպոսութիւնդ ի բաց առնում ի քէն եւ ի գործոցդ ի բաց հանեմ, եւ դու անարգանաւք եւ թեթեւութեամբ երթաս ի տուն քո եւ յաշխարհն:

 64:19 But should you stubbornly refuse to do as I wish, I will remove you from the episcopacy and from your position. And you will return to your tun and your land in disgrace and dishonor:

64:20 Եւ երանելի այրն Աստուծոյ կաթողիկոսն Հայոց Գիւտ լցեալ զաւրութեամբ սուրբ Հոգւոյն` ասաց ցպատգամաբերն արքունի. «Կամէի թէ այդպիսի բանից պատասխանիս ես ինձէն առնէի առաջի թագաւորին. քանզի ոչ է հնար քեզ, եւ ոչ իշխես համարձակապէս պատմել թագաւորին լիով զամենայն լուեալսն ի բերանոյ իմմէ:

 64:20 The venerable man of God, the kat’oghikos of Armenia, Giwt, filled with the power of the holy Spirit, replied to the court messenger: “I would prefer to respond to such words personally, in the king’s presence. For you cannot and dare not courageously relate to the king everthing that you hear from my mouth in full:

64:21 Եւ պատգամաւորին պատասխանի տուեալ ասէ ցսուրբն. «Համարձակութիւն տուեալ է, ասէ, թագաւորաց` ասել զարդար լուրն ի մէջ երկուց կողմանց. զոր եւ լսեն պատգամաւորք, եւ չիշխեն եթէ չասեն:

 64:21 The messenger replied to the saint: “Kings have the license to say what is true information between the two sides (in a dispute). What the messengers hear, they do not dare not to relate:

64:22 Եւ սուրբ այրն Աստուծոյ ետ պատասխանի եւ ասէ. «Ասա՛ ցթագաւորն, թէ յաղագս գործոյս, զոր ասես. թէ ցայժմ քո ի ծառայից եւ ոչ յինէն կալեալ գործակալութիւն` թէ դու կամ թէ ոք ի ծառայիցն քոց որ ետուն, եւ առնուք յինէն` ուրախ եմ եւ կամիմ. վասն զի յաշխարհատանջ հոգոյ եւ կարեաց ապրեալ` անձին պարապեմ եւ աղաւթից:

 64:22 The blessed man of God answered as follows: “Tell the king that I am pleased and willing regarding what he said about since I hold my office not from him but from his servants, either he or one of the servants who gave it to me might take it from me. For, having lived with the cares of the world in my soul and in privations, I (will) occupy myself with prayer:

64:23 Իսկ յաղագս եպիսկոպոսական ձեռնադրութեանս որ ասես, թէ ի բաց առնում ի քէն` զայս երկնաւոր ձեռնադրութեան պատիւ առնուլ յինէն ոչ թագաւորք եւ ոչ յիշխանաց ոք, այլ մահ, ոչ իշխէ, քանզի եւ կարէ իսկ ոչ. եւ ոչ բնաւ երկնչիմ ի մահկանացու մարդոյ` տալ զպատիւս զայս ինձ եւ կամ առնուլ յինէն:

 64:23 But as for the episcopal ordination which you say you will take from me, no king or prince can take this honor of ordination away from me, only death can take it. (The king) does not dare, because he cannot do it. I in no way fear the mortal man (who purports) to give this honor to me or take it away:

64:24 Բայց վասն աւրինացդ քոց որ ինձ ունել հրամայես, յաղագս որոյ եւ պատիւս եւ պարգեւս խոստանաս տալ ինձ` ոչ ուրուք է յերկրաւորացս պատիւ մեծ եւ իշխանութիւն հզաւր առաւել քան զքոյդ որ ունիս. բայց վասն անպիտան եւ գարշելի աւրինացդ քոց զոր ունիսդ` դու ինքնին գլխովին որ թագաւորդ ես, եւ ամենեքեան որ զայդ աւրէնս ունիք` մեռեալ համարեալ էք յաչս իմ, եւ ոչ կենդանիք. եւ զպատիւս քո եւ զփառս` անարգանս համարիմ եւ մանկտւոյ ծաղր եւ կատականս:

 64:24 As for your order that I take your faith (for which you promise to give me honors and presents) (I am aware that) there is no earthly being possessing such great honor or powerful authority as you. Regarding the useless and loathesome faith that you hold: in my eyes you, principally, the king, and all the people who hold that faith, are dead, not living beings. I regard your honor and glory as insults, the ridicule and jokes of children:

64:25 Եւ լուեալ զայսպիսի բանս պատգամաւորին ի սրբոյ կաթողիկոսէն Հայոց Գիւտայ` ասէ ցերանելին. «Թէ արդարեւ ի վերայ դորին բանից պնդեալ կաս` ապա արդար ասէիր, թէ չիշխես տանել զասացեալս իմ առ թագաւորն, եւ իրաւ ասէիր. զի ոչ ուրուք երբէք այդպիսի բանս ստամբակութեամբ յղեալ է առ այր թագաւոր. բայց տե՛ս, թէ հնար է փոխել զխաւսսդ, ուշիմ լեր:

 64:25 When the messenger heard such words from the blessed kat’oghikos of Armenia, Giwt, he said to the venerable one: “Indeed, if you truly persist with those words, then you were right in what you said, that I would not dare to take your words to the king. You were right, because no one has ever delivered such insolent words before the man, who is king. Try to change your words to be prudent:

64:26 Եւ սրբոյն պատասխանի արարեալ ասէր. «Տեսանե՞ս, զի դու ընդդիմանաս պատուիրանին Աստուծոյ, եւ չերկնչիս. վասն զի դուք ասէք, թէ որ ոք զհրաման թագաւորին լուծանէ` զԱստուած անարգէ. եւ դու ասացեր, թէ թագաւորաց աւրէնք են` չիշխել պատգամաւորի նուազեցուցանել բան մի ի բանից առաքողին եւ կամ առաւելուլ:

 64:26 The blessed man replied: “Do you see? You resist the command of God, and yet do not fear! For you yourself said that whoever breaks the king’s command, dishonors God. And you also said that the laws of kings (state) that a messenger should not dare to add to or subtract from what the sender says:

64:27 Արդ` ե՛րթ ասա՛ զոր լուար յինէն. քանզի ինձ ոչ է հնար խորհել այլ ինչ եւ կամ ասել:

 64:27 So go now and say what you heard from me. For it is impossible for me to think or speak otherwise:

64:28 Եւ երթեալ պատգամաւորն առաջի թագաւորին` ասէ ցթագաւորն. «Ոչ իշխեմ ես զխաւսեցեալս առն յանդգնաբար երկրորդել առաջի ձեր, բայց եթէ ի ձէնջ հրաման առնում:

 64:28 The messenger went into the king’s presence and spoke to the king as follows: “Without your order, I dare not boldly repeat the man’s words before you:

64:29 Եւ հրամայեալ թագաւորին ասել համարձակապէս զամենայն լուեալսն առանց երկիւղի, եւ ի պատմել այնուհետեւ մի ըստ միոջէ զամենայն բանս առն Աստուծոյ Գիւտայ, եւ լուեալ թագաւորին զամենայն աներկիւղապէս խաւսեցեալսն Գիւտայ` ի զայրացումն սրտմտութեան գրգռեալ, կամեցաւ տալ հրաման խստութեամբ:

 64:29 The king commanded him to speak out forthrightly, without fear, and to relate everything he had heard. So, one by one he related all of the words of Giwt, the man of God. When the king heard all the bold words of Giwt, he was transported with rage, and wanted to give a severe order:

64:30 եւ յանկարծակի դադարեցուցեալ զինքն` առ վայր մի լռեաց. եւ ապա սկսաւ խաւսել եւ ասէ. «Չէ հնար. եթէ ոչ` կատարին կամք խնդրոյ նորա, զոր նայն կամի. եւ ոչ տամ համբուրել քրիստոնէից զկապանս նորա, եւ ոչ երկիր պագանել ոսկերաց նորա, որպէս սովորութիւնն:

 64:30 But suddenly he stopped himself for a moment and was quiet. Then he began to speak and note: “No. It is not possible. Otherwise he would get what he wants. I will not permit the Christians to kiss his shackles, or worship his bones, as is (their) custom:

64:31 Լուեալ է իմ զպաշտամանց նոցա, թէ չառնեն զայն պատիւ կենդանեաց, զոր այդպիսի մեռելոյ առնեն:

 64:31 For I have heard regarding their worship that they do not honor the living as much as the dead:

64:32 Բայց ասա՛ ցնա, թէ այդմ պատուոյ չտամ քեզ պատահել, զոր դու ցասուցանելով զիս` գտանել կամիս յինէն:

 64:32 But tell him, that I will not permit him to attain that honor which he hoped to extract from me by making me furious. Tell him:

64:33 Կա՛ց ուր եւ կամիս, բայց ի գործոյ կաթողիկոսութեանդ հեռի ես, եւ չէ քո:

 64:33 ’Go and live wherever you like, but you are removed from the office of the kat’oghikosate. It is no longer yours’:

64:34 Եւ լուեալ զայս սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց Գիւտայ` մասամբ միով ուրախացաւ, եւ միւսով եւս մասամբ տրտմեցաւ մինչեւ ի մահ. քանզի լուեալ, թէ ի գործոյն ի բաց եղեւ` ուրախացաւ, հանգչելով ի զբաւսանաց աշխարհիս. եւ լուեալ, թէ ոչ կապանաց ել հրաման ի թագաւորէն վասն նորա եւ ոչ մահու, որում ցանկանայր ի բազում ժամանակաց, տենչայր լինել արժանի` խռովեալ տրտմէր անմխիթար վասն չպատահելոյ ցանկալի եւ մեծ խնդրոյն, որում փափագեալն էր հասանել:

 64:34 When Giwt, the blessed kat’oghikos of Armenia heard this, part of him rejoiced, while the other part was saddened to death. He rejoiced upon hearing that he had been removed from office, to rest from the cares of the world. But he was unconsolably disturbed and saddened when he heard that the king had ordered for him neither shackles nor death (which for a long time he had longed to be worthy of), and that he would not attain the object of his desire:

64:35 Կացեալ այնուհետեւ ի դրան ըստ իւրում կամելոյ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Գիւտ, բազում համարձակութեամբ պատուեալ, ոչ միայն ի քահանայիցն եւ ի քրիստոնէիցն, այլ եւ առաւել ի հեթանոսացն, որ իւրաքանչիւր ախտից գտանէին զբժշկութիւն յաղաւթից սրբոյն. եւ այլք ի քրիստոնէիցն կողմանցն այնոցիկ ցանկանային ի սուրբ աջոյ առն Աստուծոյ գտանել ձեռնադրութիւն:

 64:35 Thereafter, by his own choice the holy kat’oghikos of Armenia, Giwt, remained at court. With much boldness he was honored not only by the priests and the Christians, but even more so by the pagans, who found a cure for each of their diseases from the saint’s prayers. Others of the Christians in those parts were desirous of obtaining ordination from the blessed right hand of this man of God:

64:36 Յորոց զոմանս ձեռնադրէր յեպիսկոպոսութիւն, եւ զայլս բազումս յաստիճան երիցութեան կարգէր:

 64:36 He ordained some into the episcopacy, while establishing many others in the rank of priest:

64:37 Եւ այսպէս պատուեալ յամենեցունց` ուրախալից շքեղութեամբ հրաժարէր գնալ յաշխարհն Հայոց. աւրհնեալ զամենեսեան յանձն առնէր Աստուծոյ, յուղի անկեալ գնայր յաշխարհն Հայոց:

 64:37 So, it was, thusly honored by all, with joyous splendor (Giwt) said farewell to go to the land of Armenia. Blessing them all, he entrusted them to God, and set off on the road to the land of Armenia:

64:38 Եւ կեցեալ առաւելապէս պատուովք քան զառաջինն ի Հայս` հանգչէր երկայն ծերութեամբ, եւ եդեալ ի դիրս հարց իւրոց խաղաղութեամբ ի գեաւղն, որ կոչի Ոդմսու գեաւղ, ի գաւառին Վանանդայ:

 64:38 Having lived with greater glory than before in Armenia, he died in deep old age and was peacefully placed in the tomb of his fathers in the village called Odmsu geogh in the district of Vanand:

64:39 Եթող աւրհնութեամբ զամենայն ժողովուրդն սուրբ եկեղեցեացս Հայոց:

 64:39 With a blessing, he left the entire people to the blessed Church of Armenia: