5:1 Յառաջին ամին Տրդատայ արքայութեանն հայոց մեծաց, խաղացին եկին հասին յԵկեղեաց գաւառ, ի գեւղն Երիզայ, ի մեհեանն Անահտական, զի անդ զոհս մատուսցեն:

 5:1 In the first year of Trdat’s reign over the kingdom of Greater Armenia, his retinue went to the Ekegheats’ district Akilisene to the village of Erez, to the temple of Anahit, in order to offer sacrifices, there:

5:2 եւ իբրեւ կատարեցին զգործն անարժանութեան՝ իջին բանակեցան առ ափն գետոյն զոր Գայլն կոչեն:

 5:2 Once they had performed this unworthy deed, they descended and encamped by the banks of the river called Gayl (Wolf:

5:3 Իբրեւ եկն եմուտ ի խորան անդր եւ յընթրիս բազմեցաւ, եւ իբրեւ ընդ գինիս մտին՝ հրաման ետ թագաւորն Գրիգորի, զի պսակս եւ թաւ ոստս ծառոց նուէրս տարցի բագնին Անհատական պատկերին:

 5:3 When they had entered a tent there and were eating and had drunk well of the wine, the king ordered Gregory to place wreaths and thick tree branches as gifts on the altar of Anahit’s idol:

5:4 Այլ նա ոչ առնոյր յանձն պաշտաւնատար լինել դիցն երկրպագութեան:

 5:4 However, Gregory did not agree to participate in the worship of the gods:

5:5 Յայնժամ խաւսել սկսաւ թագաւորն ընդ Գրիգորի եւ ասէ. «Այր մի աւտարական եւ անաշխարհիկ՝ եկիր յարեցար ի մեզ, եւ զիա՞րդ իշխես պաշտել զԱստուածն զայն, զոր ես ոչ պաշտեմ:

 5:5 Then the king began to talk to Gregory, saying: “How dare you worship that God Whom I do not worship - especially since you, a stranger and a foreigner, came and attached yourself to us:

5:6 Եւ առ այն աւր պահել հրամայեաց:

 5:6 And the king ordered that Gregory be held for that day:

5:7 Եւ ի վաղիւ անդր հրաման ետ, եւ ածին զԳրիգորիոս առաջի թագաւորին:

 5:7 The following morning he gave an order and they brought Gregory before the king:

5:8 Խաւսել սկսաւ թագաւորն ընդ Գրիգորի եւ ասէ. «Այսչափ ամք են, զի տեսի ես զքեզ, եւ յամենայն զաւրութենէ քումմէ ծառայեցեր դու ինձ միամտութեամբ:

 5:8 The king began to speak with Gregory, saying: “All these years that I have known you, you have served me singlemindedly with all your power:

5:9 եւ ես գոհ էի զվաստակոց քոց եւ ունէի ի մտի կեցուցանել զքեզ. ընդէ՞ր ոչ առնես զկամս իմ:

 5:9 I was satisfied with your labors and intended to reward you. Why do you not do my will:

5:10 Ետ պատասխանի Գրիգորիոս եւ ասէ. «Հրամայեալ է յԱստուծոյ, զի Ծառայք հնազանդ լիցին մարմնաւոր տերանց, որպէս աւրէն է, որպէս եւ դուդ իսկ վկայեցեր ինձ, զի ծառայեցի քեզ յամենայն զաւրութենէ իմմէ:

 5:10 Gregory replied and note: “It is commanded by God that ’servants should be obedient to their bodily lords’ [Eph. 6.5], as is right and as you have borne witness to me that I have served you with all my strength:

5:11 Այլ զԱստուծոյ զպատիւն եւ զպաշտաւն ոչ ումեք վայել է տալ. զի նա միայն է արարիչ երկնից եւ հրեշտակաց, որ փառաւորիչք են մեծութեան նորա, եւ երկրի եւ մարդկան:

 5:11 But it is not fitting to pay to anyone else the honor and worship due to God. For he alone is the creator of heaven and of the angels, who glorify his majesty, and of earth and of men:

5:12 որ ի նմանէ են ստեղծեալ. որոց պարտ է պաշտել զնա եւ առնել զկամս նորա. եւ այլ ամենայն որ է ի նոսա, որ ի ծովու եւ ի ցամաքի:

 5:12 who have been fashioned by him and whose duty it is to worship him and do his will; as also should everything else that is in them, in the sea and on land:

5:13 Արքայ ասէ. «Գիտասջի՛ր, զի ապախտ արարեր զվաստակսն զոր ինձն վաստակեցեր, որում ես եմ վկայ:

 5:13 The king note: “Know that you have made useless the services which you have rendered me and to which I am witness:

5:14 Արդ՝ փոխանակ կենացն զոր պարտ էր առնել քեզ՝ յաճախեմ քեզ նեղութիւնս, եւ փոխանակ պատուին՝ անարգանս. եւ փոխանակ բարձ տալոյ եւ յառաջ ձգելոյ՝ բանդ եւ կապանս, եւ մահ՝ որ հատանէ զյոյս կենաց մարդկան, եթէ ոչ առնուցուս յանձն դիցն պաշտաւն մատուցանել, մանաւանդ այսմ մեծի Անահտայ տիկնոջս:

 5:14 Now, instead of the rewards which you should have received, I shall increase affliction upon you; and instead of honor, dishonor; and instead of elevation to high rank, prison and bonds and death which removes all hope of life for men - unless you agree to offer worship to the gods, and especially to this great lady Anahit:

5:15 որ է փառք ազգիս մերոյ եւ կեցուցիչ, զոր եւ թագաւորք ամենայն պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց, որ է մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկան բնութեան, եւ ծնունդ է մեծի արին Արամազդայ:

 5:15 She is the glory of our race and our savior; her all kings honor, especially the king of the Greeks. She is mother of all virtues, benefactor of all human nature, and the offspring of the great and noble Aramazd:

5:16 Ասէ Գրիգորիոս. «Ես քեզ միամտութեամբ վաստակեցի. ինձէն երբեք զիմ վաստակս ապախտ ոչ արարից:

 5:16 Gregory note: “I have served you loyally. I myself shall never render vain my services:

5:17 զի եւ գրեալ է յԱստուածոյ, եթէ Ծառայեսցեն մարմնաւոր տերանց. զի այնմ տէր է հատուցանող բարեաց:

 5:17 For it is written by God that ’they should serve their bodily masters’ [Eph. 6.5]; because such the Lord recompenses with blessings:

5:18 զի ոչ ինչ ակն ի քէն ունէի եթէ հատուսցես ինձ, այլ յԱրարչէն, որոյ են ստացուածք իւր, երեւելի եւ աներեւոյթ արարածք ամենայն:

 5:18 For I had no expectation that I would receive compensation from you but from God, whose creation are all creatures visible and invisible:

5:19 Այլ վասն որոյ ասեսն, թէ նեղութիւն յաճախեմ քեզ փոխանակ կենաց՝ հանելով զիս յայսց կենաց ահա յաճախես ինձ զպատրաստեալ ուրախութիւնն Քրիստոսի. այն որոյ տէրութիւնն յաւիտենից է, եւ արքայութիւնն ոչ անցանէ, եւ բարիքն ոչ պակասեն:

 5:19 But as for your saying ’I shall increase affliction for you rather than rewards, ’ by removing me from this life you will merely increase for me the joy of Christ that has been prepared for me [cf. Jn. 14.2-3]; his majesty is eternal, his kingdom passes not away [cf. Dan. 7.27], and his blessings do not fail:

5:20 Եւ փոխանակ պատուին որ ասես անարգանս՝ շնորհես ինձ զպատիւն հրեշտակաց, փառաւորչաց Արարչին իւրեանց ցնծութեամբ:

 5:20 And instead of the dishonor which you promise in place of honor, you will grant me the honor of the angels, the joyous praisers of their creator:

5:21 Եւ որ ասեսդ, թէ փոխանակ բարձ տալոյ եւ յառաջ ձգելոյ ի բանտ եւ ի կապանս արկանեմ՝ երանի է ինձ, զի առից յանձն զաւրինակ կապանաց Տեառն իմոյ. եւ ընդ նմին ուրախ եղէց եւ ցնծացայց յաւուր գալստեան նորա:

 5:21 And as for your saying ’instead of elevation to high rank I shall cast you into prison and bonds, ’ I would be blessed to accept the example of my Lord’s bonds. And with him I would be happy and rejoice in the day of his coming:

5:22 Եւ մերժելով ի քոց բազմականացդ՝ ահա արկանես ինձ բազմականս առ հաւրն հաւատոյ Աբրահամու, եւ ընդ արդարսն ամենայն, որ ուրախ լինելոց են յարքայութեանն Աստուծոյ:

 5:22 And by depriving me of your company at table, you will merely cast me into the company of Abraham, the father of the faith, and of all the just who will rejoice in the kingdom of God:

5:23 Եւ որ սպառնասդ ինձ մահու՝ ահա խառնես զիս ի գունդն Քրիստոսի, ուր են ամենայն կոչեցեալքն, հարքն եւ արդարք, եւ մարգարէքն եւ առաքեալքն, մարտիրոսքն եւ ամենայն ընտրեալքն:

 5:23 And as for your threatening me with death, you will merely join me to the band of Christ, where are all those called, the fathers and the just, the prophets and the apostles, the martyrs and all the elect:

5:24 Այլ որ ասեսդ, եթէ մահուամբ զյոյս հատանեմ կենաց՝ որպէս քո յոյսդ հատեալ է, եւ ամենայն աստուածապաշտաց եւ աստուածասիրաց յոյսն զաւրացեալ է:

 5:24 You say ’by death I shall cut off hope of life, ’ just as your own hope is cut off, whereas the hope of all who serve and love God is strengthened:

5:25 Իսկ որ միանգամ են իբրեւ զքեզդ, որ պաշտէք զկուռս համերս եւ անշունչս, ձեռագործս մարդկան՝ արդարեւ իսկ էք յուսահատք ի ճշմարիտ կենաց անտի Աստուծոյ:

 5:25 But those who are like you, who worship gods that are mute and lifeless, the work of men’s hands [cf. Wis. 14.29; Is. 46.6], truly you are without hope of the true life of God:

5:26 Այլ զոր դուդ կոչես մեծ Անահիտ տիկին՝ լեալ իցեն արդեաւք մարդիկ ոք յայնժամ երբեմն ժամանակի:

 5:26 But as for the one whom you call the great lady Anahit, there may well have been some such person at some time:

5:27 Քանզի դիցապաշտ կախարդութեամբ զմարդիկն որ յայնժամն էին, ցնորիւք կերպս ի կերպս լինելով դիւացն՝ հաւանեցուցին մեհեանս շինել եւ պատկերս կանգնել եւ երկիր պագանել:

 5:27 For the demons by impious magic and by assuming various deceiving forms persuaded the men who lived at that time to build temples and set up images and worship them:

5:28 Որ ոչ իսկ են, ո՛չ չար եւ ոչ բարի ումեք ինչ կարեն առնել. ո՛չ պատուել կարեն զպաշտաւնեայս իւրեանց, եւ ոչ անարգել զթշնամանադիրս իւրեանց. զոր դուքն ցնորեալ պաշտէք յափշութիւն մտաց ձերոց:

 5:28 But they do not really exist; they can do neither harm nor good to anyone; they can neither honor their worshippers nor dishonor their opponents. Your mind is deranged if you worship them:

5:29 Եւ փոխանակ Աստուծոյ, յորոյ ի բարիսդ վայելէք՝ պաշտէք զփայտեղէնսդ եւ զքարեղէնսդ եւ զոսկեղէնսդ եւ զարծաթեղէնսդ, զոր Աստուծոյ կարգեալ է ի սպաս եւ ի պէտս եւ ի փառաւորութիւն մարդկան:

 5:29 Instead of God, in whose blessings you rejoice, you are worshiping objects of wood and stone and gold and silver, which God has established for the service and needs and glory of mankind:

5:30 Իսկ ինձ լիցի ամենայն հնազանդութեամբ եւ ամենայն միամտութեամբ եւ երկիւղիւ պաշտել զԱստուած արարիչ եւ զՈրդին հաստիչ եւ զՀոգին կազմիչ արարածոց, որ արար զամենայն, եւ եղծանել կարէ, եւ դարձեալ նորոգէ ողորմութեամբ իւրով:

 5:30 But may I in all obedience [cf. I Tim. 2.11] and all sincerity and fear worship God the creator and the Son the establisher and the Spirit the disposer of all creatures, who made everything and can destroy and renew again by his mercy:

5:31 Այլ մեր կեանքս չեն յուսահատութեամբ. զի պաշտեմք զկենդանին, որ կարող է կենդանութիւն տալ մեզ, յորժամ եւ կամի. զի թէպէտ եւ մեռանիմք՝ կենդանի եմք:

 5:31 Our life is not hopeless, for we worship the living one who can give us life when he wishes [cf. Rom. 4.17]. For although we die, yet we live:

5:32 Զի որպէս որդին Աստուծոյ մեռաւ եւ եկեաց՝ եւ մեզ եցոյց աւրինակ կենդանութեան յարութեամբն իւրով. զի որ մեռանիմքս վասն նորա՝ լինելոց եմք կենդանիք, յորժամ յայտնեսցի թագաւորութիւն Արարչին առ արարածս իւր, յորժամ խնդրեսցէ զվրէժ ամբարշտութեան, անաչառ դատաստանաւն ստուգութեամբ պահանջեալ յամենեցունց առ հասարակ:

 5:32 For just as the Son of God died and rose and by his resurrection showed us the model of life, so we who die for his sake will come alive [cf. I Thess. 5.9] when the kingdom of the creator will be revealed to his creatures, when he will seek vengeance for impiety, demanding it with impartial and rigorous judgment from all alike:

5:33 Արքայ ասէ. «Որ ասացերդ. թէ ի քէն ակն ոչ ունէի եւ ոչ պիտի իսկ՝ ես գիտեմ զի մահ խնդրես դու եւ անդէն ի գերեզմանի զհատուցումն քեզ, ուր են իսկ առաջինքն որ մեռանն. վաղվաղակի յղեմ զքեզ՝ ուր կամիսն երթալ:

 5:33 The king note: “As for your statement ’from you I expected nothing, nor have I need, ’ I know that you are seeking death and recompense for yourself in the tomb, where are the former men who died. I shall quickly send you where you wish to go:

5:34 Կամ ո՞վ այն Քրիստոսն իցէ. ցո՛յց ինձ, զի գիտացից. ո՞ այն ոք իցէ հատուցանող վաստակոցն քոց, զոր կոչես դու արարիչ. միթէ նա՞ ոք իցէ շահապետ գերեզմանաց, որում դուն ցանկաս հասանել, կամ բանդակալ կապանաց քոց նա՞ իցէ արձակիչ:

 5:34 But show me who that Christ may be, that I may know who might be that recompenser [cf. Rom. 2.6; II Tim. 4.8] of your labors, he whom you call Creator. Could he be some ruler of the tombs whom you wish to meet, or is he one who would free you from your imprisoning bonds:

5:35 Եւ ո՞ւր իցեն արդեաւք անպակաս ուրախութիւնքն զոր ասես, եւ կամ զի՞նչ գալուստն իցէ, ոչ գիտեմ. կամ զի՞նչ հրեշտակք իցեն, զոր ասես, կամ զի՞նչ յոյսն ձեր իցէ եւ մեր յուսահատութիւնն. ա՛ղէ, դու ասա՛ ինձ զայս ամենայն մեղմով:

 5:35 Where then the unfailing joy of which you spoke might be, or what the coming might be, I know not. Or what the angels are of whom you spoke, or what are your hope and our hopelessness. Come then and kindly explain all this to me:

5:36 Այլ ոչ թողից քեզ զանարգանս դիցն զոր թշնամանեցեր զնոսա. զի ասացեր, բա՛ս, մարդիկ են, եւ ի մահկանացու բնութիւն իջուցեր զնոսա. եւ անհնարին թշնամանս զոր եդեր դիցն եւ կամ մեզ իսկ թագաւորացս. զի ասացեր. եթէ խելագարք են թագաւորք որ պաշտեն զնոսա:

 5:36 But I shall not absolve you from the opprobrium of the gods whom you have insulted. For you yourself said ’they are men’ and you brought them down to mortal nature. And the terrible insult which you made to the gods applies also to us kings, for you said that the kings who worship them are insane:

5:37 Գրիգորիոս ասէ. «Քրիստոս է որդի Աստուծոյ, յորոյ ի ձեռն արար նա զաշխարհս եւ կազմեաց. դատիչ կենդանեաց եւ մեռելոց, տէր եւ հատուցանող բարերարացն բարիս եւ չարարարացն չարիս միանգամայն:

 5:37 Gregory note: “Christ is the Son of God, through whom he made this world and fashioned it [cf. Jn. 1.3]; he is the judge of the living and the dead [cf. II Tim. 4.1], Lord and recompenser of bounty to the bountiful and of evil to the evil:

5:38 Նա, որպէս ասացեր իսկ դու, արդարեւ շահապետ է գերեզմանաց եւ պահապան. զի իբրեւ մեռաւ նա կամաւքն իւրովք եւ եմուտ ի գերեզման, որ պահէ զոսկերս ամենայն մարդկան, եւ յարութեամբն իւրով եցոյց եւ յայտնի արար զյարութիւն մեռելոց:

 5:38 He, as you indeed said, is truly the lord and guardian of the tombs. For he died willingly and entered a tomb, which guards the bones of all men; and by his resurrection he demonstrated and revealed the resurrection of the dead:

5:39 զի ինքն իսկ է յարութիւն եւ կեանք, եւ յարուցիչ եւ նորոգիչ ամենայն մարմնոց. եւ պահէ զշունչս մարդկան կենդանիս:

 5:39 For he himself is resurrection and life [cf. Jn. 11.25], the raiser and renewer of all flesh [cf. I Cor. 15.52; Phil. 3.21], and he keeps the breath of men alive:

5:40 Վասն զի նա ինքն է կենդանութիւն, զի նորոգեսցէ զշունչս մարդկան՝ զգեցեալ նովին մարմնով. եւ ապա յայտնի արասցէ ըստ իւրաքանչիւր վաստակոցն զիւրաքանչիւր հատուցմունս:

 5:40 For he himself is life that he may renew the breath of men, having been clothed in the same flesh. And then he will reveal each one’s recompense for each one’s labors:

5:41 զի նա արձակեսցէ զկապեալս ի տանէ կապանաց կռապաշտութեան, որ կապեալ են ի մեղս, եւ խզեսցէ զշղթայս անաւրէնութեան՝ որ են իբրեւ զքեզդ:

 5:41 For he will bring forth the bound from the house of bondage to idolatry, those who are bound in sin; and he will break the chains of lawlessness for those who are like you:

5:42 Իսկ յայդպիսի կապանաց, զոր դուդ սպառնաս՝ սովոր է յայտնել զողորմութեան զշնորհս եւ փրկել զյուսացեալս իւր:

 5:42 But from such bonds as you threaten, he is accustomed to reveal the grace of mercy and to save those who hope in him:

5:43 Եւ անպակաս ուրախութիւնքն այն են, յորժամ զիւր սիրեցեալսն եւ զկոչեցեալսն եւ զհրաւիրեալսն եւ զպատուիրանապահսն անմահացուսցէ յիւր Աստուածութիւնն, եւ զմեղաւորսն անմահացուսցէ ի տանջանսն յաւիտենից:

 5:43 And the unfailing joy is this, when he will make immortal and raise to his own divinity his beloved and called and invited and those who kept the commandments; whereas the sinners he will make immortal in their eternal torments:

5:44 Եւ գալուստն այն է, յորժամ գայցէ առնել զայս ամենայն:

 5:44 And the coming is this, when he will come to do all this:

5:45 Եւ հրեշտակքն այն են, որ սպասաւորքն են նորա մեծութեանն եւ Աստուածութեանն, մշտնջենաւոր արքայութեանն:

 5:45 And the angels are those who are the servants of his majesty and divinity and of the eternal kingdom:

5:46 Իսկ մեր յոյսն այսմ ակն կալեալ սպասէ. եւ ձեր յուսահատութիւն այն է, զի ոչ ճանաչէք զԱրարիչն ձեր, որ պահանջէ ի ձէնջ վասն այնորիկ, զի ոչ ելէք ի խնդիր Տեառն Արարչին ձերոյ, եւ ոչ ծանեայք զնա:

 5:46 Our hope expects and awaits this. And your hopelessness is this, that you do not recognize your Creator who makes this demand on you, nor do you seek the Lord your creator nor have you recognized him:

5:47 Արդարեւ իսկ իբրեւ զձիս եղէք կամ իբրեւ զջորիս, զի ոչ գոյ ի նոսա իմաստութիւն, եւ քան զեզն եւ զէշ եւս պակասամտագոյն գտայք, զի ոչ ծանեայք զձեր հաստիչն. որ ի ժամանակի իւրում ի սանձս եւ ի դանդանաւանդս ճմլեսցէ զկզակս ձեր, որ առ նա դուք ոչ մարթայցէք մերձենալ:

 5:47 Truly you have become like horses or mules, since there is no wisdom in you. And you have been found to be less intelligent than an ox or donkey since you have not recognized your fashioner, who in his own time will fit your cheeks into a bridle and bit, you who will not be able to approach him:

5:48 Այլ զոր ասացերն, թէ դիցն թշնամանս եդիր, զի՞նչ ինչ արդեաւք իցէ նոցա այն թշնամանք՝ որ երբեք եւ պատուելոյն ուրուք զնոսա ոչ զգան. զի ի ձեռաց մարդկան են ստեղծեալք, եւ ի խելացնոր կարծեաց յերազոց իցեն հաստեալք եւ եղեալք:

 5:48 But as for your saying ’you have insulted the gods, ’ what could this insult mean to them who have no sensation even of anyone’s honoring them? For they have been fashioned by the hands of men, and have been created by aberrant and dreaming thoughts:

5:49 Քանզի յանդրիագործ պատկերաց առաջին մարդկանն հրապուրեցան գործել զայն, յոր եւ անդէն իսկ մոլորեցան, կուրացեալք ի լուսոյ Արարչին:

 5:49 For men were enticed by the sculpted images of earlier men to work these, in which indeed they have gone astray, deprived of the creator’s light:

5:50 Իսկ որ զնոսայն պաշտեն՝ յիրաւի են իբրեւ զանասունս. զի Բերան է նոցա, եւ ոչ խաւսին:

 5:50 But those who worship the same are truly like animals. For ’they have a mouth and do not speak. They have eyes and see not:

5:51 աչս ունին, եւ ոչ տեսանեն. ականջս ունին, եւ ոչ լսեն. ունչս ունին եւ ոչ հոտոտին. ձեռս ունին, եւ ոչ շաւշափեն. ոտս ունին, եւ ոչ գնան, եւ ոչ գոյ շունչ ի բերանս նոցա:

 5:51 They have hands and feel not. They have feet and move not. There is no breath in their mouths:

5:52 Նման նոցա եղիցին որք արարին զնոսա, եւ ամենեքեան ոյք յուսացեալ են ի նոսա:

 5:52 Those who made them will become like them, and also all those who hope in them: