5:0 Երկրորդ նորին եւ երթալն Գուրգէնի զհետ կոչողացն Բուխայի եւ որ ինչ գործեցաւն. եւ թուղթն իբրեւ ի դիմաց արքայի:

 5:0 Second (part) of the same; Gurgēn heeds the summons of Bugha, and what occurred; and the letter supposedly from the caliph himself:

5:1 Եմուտ այնուհետեւ տարակուսական խորհուրդ ի մէջ զօրագլխացն վասն հարուածոց զօրացն ի գնդէն Հայոց. գրել եւ ծանուցանել բուն զօրավարին ոչ իշխէին, ծածկել եւ թաքուցանել ոչ մարթէին:

 5:1 Then the generals became undecided in their plans because of the losses inflicted on their army by the Armenian troops. They were unable to write and inform the commander-in-chief, yet they could not hide it and keep it concealed:

5:2 լռութեամբ եւ պատճառանօք ոչ կարէին հաճել զմիտս զօրավարին, յայտնի եւ յանդիման կացուցանել զթիւ սպանելոցն ոչ առնուին յանձն, թէ [Ջ] այր միայն հզօր ձեռամբ յաղթեցին [ԺԵՌ-ացն], զի ստուգեալ քննեցին՝ միոյ առն երկուս յինքեանց հարեալ ընկեցեալ էր, թող զվիրաւորսն եւ զկողոպուտ եւ զձերբակալսն, հարկ եղեւ ակամայ կարգել դնել առաջի զդէմս անցիցն ըստ իւրաքանչիւր պատահմանց:

 5:2 They could not appease their commander by silence and excuses, yet they would not agree to indicate the number of the killed clearly and openly: that a mere nine hundred men had mightily vanquished fifteen thousand, since they had discovered for certain that each (Armenian) had struck down two of theirs, let alone the wounded and the disarmed and the prisoners. Unwillingly they had to set forth the course of events in all its details:

5:3 Եւ առ վտանգի երկիւղի զօրավարին՝ ածին ի մէջ զիրս տեսլեանն, որ երեւեցաւ յերկնից հրեշտակ Աստուծոյ. որով փոքր մի ցածուցին զլեռնացեալ ալիսն, եւ զկոհակսն մրրկալիցս դադարեցուցին եւ զգազանութիւն բռնաւորին յընտանութիւն ածին:

 5:3 In their terrified awe of the commander they made reference to the event of the vision, when the angel of God had appeared from heaven. Thereby they somewhat calmed the mountainous waves and quieted the tumultuous billows, and appeased the tyrant’s fury:

5:4 Եւ հրաման տուեալ ընդ ամենայն երկիրն՝ զի այր իւրաքանչիւր դարձցի յերկիր իւր եւ կալցի զիւր ժառանգութիւն, եւ բնակեսցէ խաղաղութեամբ եւ կացցէ ըստ կամաց իւրոց, եւ մի հալածեսցի ոք ի բնակութենէ իւրմէ յօտար երկիր պանդխտութեամբ բնակել:

 5:4 A command was sent throughout the whole country that each man was to return to his own land and repossess his inheritance, to dwell in peace and be independent, and that no one was to be expelled from his own dwelling to a foreign land to live in exile:

5:5 Զայս հրաման պատուիրանի տային յօժանդակութիւնն պատիր խաբէութեանն իւրեանց, որով որսացանն իսկ եւ վրիպեցուցին:

 5:5 This command they put out to support their own deceitful trickery, whereby they hunted down and misled the Armenians:

5:6 Ապա այնուհետեւ դարձեալ յղեաց զՀամդոյ զՊարսից ամիրայ, եւ ի զօրաց արքունի զՀէթմ ազգաւ թուրք, եւ ընդ նոսա հեծեալս [ԺՌ-աց], կազմեալ սպառազէն պատրաստեալ բարձրագոյն քան զառաջինն, եւ թուղթ մի գրեալ եւ կնքեալ լի խորամանկութեամբ եւ կեղծաւոր խարդախութեամբ ըստ հնարագիտութեան որդւոցն Իսմայէլի:

 5:6 Then once more he despatched Hamdoy the Persian emir and Het’m of the royal army, a Turk by race, accompanied by ten thousand cavalry fully armed and in a greater state of readiness than the former (army), with a letter written and sealed but full of deceit and treacherous falsity in accordance with the cunning of the sons of Ismael:

5:7 եւ մուտ եղեալ ի տեղին, ուր բանակն Հայոց նստէր՝ ետուն տանել զթուղթն, լի թիւնիւք սատանայական իմացմանց, իբրեւ զկապարճս լի նետիւք դեղեալ ի գաղտնիս ի գրկաց թռուցանել ի նպատակն:

 5:7 Coming to the place where the Armenian army was encamped, they had the letter brought, full of the poison of devilish intent, like quivers full of arrows secretly poisoned to let fly from one’s bosom at the target:

5:8 Իսկ իբրեւ ընթերցաւ զնամակն, գրեալ երդմունս ի ծանականս կանանցն իւրեանց եւ ի մոլար օրէնսդիրն, յանձն առեալ տալ նմա զիշխանութիւնն բնիկ տէրութեանն իւրեանց… իւրեանց Մահումաթ ել գնաց զկնի փառաց իշխանասիրութեանն ցանկութեան յորմէ վրիպեացն:

 5:8 When he had read the letter and the oaths made on the privy parts of their women and their erring legislator Muhammad agreeing to surrender to him the authority of his native principality, (Gurgēn) followed the desire of ambitious glory—of which he was frustrated:

5:9 Եւ եղեւ ի մերձենալն նորա ի բանակն՝ եհան ընդ առաջ նորա գունդք գունդք զօրաց. եւ ի մտանելն առաջի զօրավարին՝ ոչինչ փոյթ արարեալ զվնասուցն եւ զհարուածոց զօրացն, իբրեւ զապստամբէ ինչ ամբաստանել. բայց եւ նշանակս եւ դրօշս փողփողել առաջի, եւ դնել թագ իշխանական ի գլուխ եւ զգեստս արքունականս զանձամբ. եւ սուսեր ընդ մէջ ածեալ, եւ հեծուցեալ ի մեծազարդ ջորւոջ:

 5:9 As he approached the camp the various battalions of the army deployed before him. When he entered the general’s presence, the latter paid no heed to the damage and losses of troops, nor did he charge him with being a rebel. Rather he had the standards and flags unfurled, placed a princely crown on his head and royal garments on his person, girded him with a sword, and set him on a finely adorned mule:

5:10 եւ նժոյգս առաջի եւ զկնի ի զարդ եւ ի զէն սպառազինեալ, եւ ձայնք փողոց եւ դոփիւնք թմբկաց եւ այլ երաժշտական գործոց հնչեցուցանէին շուրջանակի. եւ բազմութիւն զինուորաց վառելոց աստի եւ անտի, եւ վարոցաւորք եւ սակրաւորք այսր անդր քշել զամբոխն գռոթեալ. եւ քարոզն աղաղակէր, թէ «առաւ իշխանութիւնն Վասպուրականի աշխարհին ի ձեռս Գուրգէնի, փոխանակ եղբօր իւրոյ Աշոտոյ տիրել ընդ նոսա:

 5:10 With an escort in front and behind in uniform and fully armed, to the sound of trumpets and the beating of drums and other musical instruments echoing around them, with a host of armed soldiers on every side, sergeants and axe bearers to push aside the pressing throng, a herald cried out:“The principality of the land of Vaspurakan has been placed in the hands of Gurgēn, to rule over them in the place of his brother Ashot:

5:11 Եւ եղեւ զկնի երից աւուրց անցանելոյ ետուն թուղթ մի տանել առ Գուրգէն, գրեալ Բուխայի լի դառնութեամբ, կնքեալ մատանեաւ արքայի, իբրեւ այն թէ ի դիմաց արքային եւ յարքունուստ եկեալ. եւ էր պատճէն թղթոյն զոր կեղծաւորեալ ետուն ցնա՝ այս ինչ. «Բուխայ գլուխ զօրավարաց ընդհանուր թագաւորութեան Տաճկաց, Ջափր իշխեցող ծովու եւ ցամաքի, հաւասար եւ օրէնսդրին մերոյ Մահումաթի, եւ հաւատարիմ միջնորդ Աստուծոյ եւ մարդկան, եւ թագաւոր ընդհանուր ազգաց հարաւային աթոռակալութեան, յորոց ձեռս հաստատեալ կայ մահ եւ կեանք:

 5:11 After three days had passed they had a letter taken to Gurgēn; it had been written by Bugha and was full of gall. It was sealed with the caliph’s ring as if it had come from the caliph personally and from court. This is the text of the letter which they forged and gave him: “To Bugha, commander-in-chief of the whole empire of the Muslims, (from) Jap’r ruler of sea and land, the equal of our legislator Muhammad and faithful mediator between God and man, king over all the nations of the southern realm, in whose hands are entrusted death and life:

5:12 Յղեցի զքեզ ելանել ի վերայ երկրիդ Հայոց ամենայն կենդանեաց, եւ ետուն ի ձեռս քո զզօրս իմ հանդերձ զօրագլխովք մեծամեծօք իմովք, յամենայն ազգաց որ ընդ ձեռամբ իմով նուաճեալ են թագաւորազունք՝ զի զԱշոտ եւ զեղբարսն իւր փութով առ մեզ հասուսցես:

 5:12 I have sent you to attack all living things in the land of Armenia. And I have given into your control my army with my outstanding generals from all the races whose kingdoms have been subjected to me, so that you might rapidly deliver to us Ashot and his brothers:

5:13 Դու աւադիկ ելեր մտար յերկիր Հայոց, ելեր ի կողմն թշնամեաց իմոց եւ ապստամբացդ զքեզ միաբանեցեր, զի յապաղեցեր հրամանաց իմոց:

 5:13 But now that you have reached Armenia, you have gone over to my enemies’ side and joined those rebels, since you have delayed in (carrying out) my orders:

5:14 Արդ ի հասանել նամակիդ՝ փութով զԳուրգէն եւ զազգատոհմդ իւր հանդերձ ազատօքդ Վասպուրականի կապեալս առ մեզ հասուսցես: Ապա թէ ոչ՝ տեսից վասն քո:

 5:14 So when this letter arrives, send quickly to us in bonds Gurgēn and his family and those nobles of Vaspurakan. Otherwise, I shall see about you:

5:15 Եւ իբրեւ ետուն զթուղթն կարծեցեալ իբրեւ յերեսաց արքայի՝ «ընթերցիր զայդ, ասէ, մի՛ ինչ ընդ մեղադրութեամբ արկաներ զիս, եւ կարծել նենգութեամբ գնալ առ քեզ եւ դրժել ինչ քեզ եւ ստել երդմանց մերոց. տես քեզէն եւ ծանի՛ր, զի ոչ գոյ վնաս իմ յիրիդ յայդմիկ կամ կարողութիւն արձակել զքեզ:

 5:15 When they had given (Gurgēn) this letter which supposedly came from the caliph personally, (Bugha) note: “Read this; do not put any blame on me or think that I have come to you treacherously to treat you faithlessly and be false to our oaths. See for yourself and know that I have no guilt in this matter or authority to release you:

5:16 Յայնժամ ետուն զոտս նորա ի կապանս երկաթիս, եւ ընդ նմա զտէր Գրիգոր Արծրունի, որ եւ վկայեաց առաջի թագաւորին զբարիոք դաւանութիւն ի Քրիստոս. եւ եդեալ ի վերայ ուղտուց խաղացուցին ի Սամառայ, տարան ետուն ի բանտ արքունի, ուր կայր Աշոտ իշխան եւ այլ նախարարք ի տանէն Արծրունեաց:

 5:16 Then they put his feet into iron fetters, and likewise Lord Grigor Artsruni who rendered a fine confession in Christ before the caliph. Setting them on camels, they marched them to Samarra and shut them in the royal prison where Prince Ashot and other nobles from the Artsruni house (already) were:

5:17 Նոյնժամայն իբրեւ ետես տիկինն, եթէ վարեցան որդիք նորա ի գերութիւն՝ գնաց եւ ինքն զհետ նոցա, զհերս խզեալ եւ զօձիս պատառեալ, կոծելով եւ աշխարելով, որպէս ասաց Ամովս մարգարէ, «գերծիր եւ կտրեա ի վերայ փափուկ որդւոց քոց, լայնեա զխզումն քո իբրեւ զարծուոյ, զի գերեցան ի քէն:

 5:17 At the same time, when the princess saw that her sons had been carried off into captivity, she herself followed them, tearing her hair, rending her garments, moaning, and sighing, as the prophet Amos note: “Shave and cut (your hair) over your delicate children; extend your rending like that of the eagle. For they have been taken from you to captivity:

5:18 Յայնժամ սկսան ամենայն նախարարքն Հայոց ցրուել մեկնել ի միմեանց. եւ գնացին կալան զամրական տեղիս ով ոք եւ փութացաւ մտանել յամուրս ի բերդսն որ ի Վասպուրականի. եւ զօրքն ցրուեցան քայքայեցան ընդ ամենայն երեսս երկրին:

 5:18 Then all the Armenian nobles began to scatter and separate. Each went to occupy his fortified place, and they made haste to enter the castles and fortresses in Vaspurakan. Their troops scattered and dispersed over the whole face of the land:

5:19 Եւ այս եղեւ, զի լցցի որ ասէ, «զարթի՛ր սուր ի վերայ հովուի եւ ի վերայ առն ընկերի նորա. հարից զհովիւն եւ ցրուեսցին ոչխարքն». եւ դարձեալ վերագոյնն ասէ, զոր ասաց Տէր ի բերանոյ մարգարէին:

 5:19 This occurred so that the saying might be fulfilled: “Raise a sword against the shepherd and against his companion. I shall strike the shepherd and the sheep will be scattered.” And again the aforementioned (prophet) says what the Lord said by the mouth of the prophet:

5:20 Յայնժամ իբրեւ գիտաց զօրավարն, եթէ յաջողեցաւ նմա ամենայն ինչ ըստ կամաց իւրոց եւ ըստ հրամանի ամբարիշտ թագաւորին, ի գլուխ ելին խորհուրդ չարութեան նոցա, զոր ինչ խորհեցան ի վերայ աշխարհիս Վասպուրական իշխանութեանս, եւ եբարձ զամենայն արս զօրութեանց, եւ ոչ ոք էր այնուհետեւ որ կարէր կալ ի կայի իւրում ունել զդէմ նորա՝ սկսան այնուհետեւ աներկիւղ համարձակութեամբ սփռել տարածանել ի վերայ երեսաց երկրիս ամենայն ազգքն Տաճկաց, որ ելեալ էին զհետ նորա ընտանեօք իւրեանց, եւ ձեռնամուխ եղեն բաժանել զերկիրն յինքեանս:

 5:20 Then the general realised that he had succeeded in everything as he had wished and in accordance with the impious caliph’s order: the evil plan that they had formulated against the principality of Vaspurakan had been carried to conclusion; he had removed all the powerful men; henceforth there remained no one in a position to resist him. From then on all the races of Muslims began with fearless audacity to scatter and spread over the face of our land; they had followed him (Bugha) with their families, and had set to dividing the land among themselves:

5:21 եւ արկանէին վիճակս եւ լարս ձգէին ի վերայ սահմանաց եւ բնակէին յամուրս աշխարհիս աներկիւղս. զի յորմէ սակաւ մի կասկածս ունէր՝ անտի եւս աներկիւղ հաստատեցան:

 5:21 They cast lots, drew boundary lines, and dwelt unafraid in the castles of the land. For the man of whom they had been somewhat nervous—on that score they had been rendered even more secure:

5:22 Եւ էր նեղութիւն մեծ ընդ ամենայն երկիրս, որպիսի ոչ եղեւ ի սկզբանէ աշխարհի, եւ մի այլ լիցի:

 5:22 So there was great suffering throughout the entire land such as there had not been from the beginning of the world nor will ever again occur:

5:23 եւ յաւեր դարձան գեօղք եւ ագարակք եւ աւանք, ի բաց մերկացեալ զզարդ եւ զբարեձեւութիւն, եւ ընդ ազգականութեամբ փակեալ զանազան բոյսք եւ տունկք, որ ի վերայ երեսաց երկրի. որպէս մարգարէն Յովէլ ողբայ ի վերայ եկեալ հասեալ թշուառութեանն, ասէ, «իբրեւ զդրախտ փափկութեան երկիրն առաջի, եւ զկնի նորա դաշտ ապականութեան:

 5:23 Villages, farms, and towns were turned into ruins and stripped of their charm and grace; the different plants and trees in their varieties on the face of the earth withered. As the prophet Joel lamented over the misery which had befallen, saying: “The land was first like a delightful garden, but later (became) a plain of destruction. And as fire runs through reeds, so it happened to us:

5:24 եւ իբրեւ հուր ընդ եղէգն ընթացեալ՝ այնպէս հասեալ ի վերայ մեր իբրեւ զմարախ, իբրեւ զջորեակ եւ իբրեւ զթրթուր խառնիճաւն հանդերձ, հասեալ ի վերայ ծառոց մրգաբերաց, կամ դիւրածախելի բոյսս խոտոյ, այնպէս վատնեցին ծախեցին զզօրութիւն մարդկային ազգի ստացուածովք իւրեանց. որպէս կայ եւ այս ի գիրս տեսութեանն Յովելեայ մարգարէի:

 5:24 Just like the locust, the caterpillar, and the grub with the grasshopper” set upon the fruit-bearing trees and the sensitive pasture, in such fashion they destroyed and consumed the resources of the human race and their property, just as this is described in the book of the prophet Joel’s vision:

5:25 Եւ հրաման ետ այնուհետեւ, զի զբազմութիւն գերելոցն վաճառակուր արասցեն յազգս ազգս ում եւ հաճոյ թուիցի. եւ ինքն ել գնաց երթալ մտանել ի քաղաքն Դուին, ձմերոց ինքեան պատրաստեալ զնա, մինչ ի ժամ գարնանայինս, ունելով ընդ իւր կապեալս բազումս. եւ աւերեալ էր զերկիրս մեր ի մտանել եւ յելանելն իւրում:

 5:25 Having then given the order to sell the host of captives among various nations to whomever they pleased, he himself went to the city of Dvin which he had prepared as his winter quarters until the springtime. He kept with him many prisoners, having ruined our land both on coming and going: