Խորենացի 2-8 Khorenatsi

8:1 Երկրորդ թագաւորութեան լինել ի զաւակէ Աժդահակայ Մարաց թագաւորին:	8:1 The second in the kingdom was from the seed of Azhdahak, king of the Medes:
8:2 Բայց յետ կարգելոյ զտուն թագաւորին` երկրորդ թագաւորութեանն լինէր ի զաւակէ Աժդահակայ, Մարաց եղելոյ թագաւորի, որ այժմ Մուրացեանդ կոչեն:	8:2 After the king’s house had been set in order, the second rank of the kingdom was given to the seed of Azhdahak who had become king of the Medes - these are now called Muratsean:
8:3 Քանզի ոչ ասեն նահապետաց ազգին` Մուրացեան տէր, այլ Մարացւոցն տէր:	8:3 They do not call the princes of the family Lord of the Muratsean but Lord of the Marats’ik’:
8:4 Եւ թողու ի վերայ նորա զամենայն շէնս, որք ի գերութենէն Մարաց:	8:4 And he left to him all the villages inhabited by prisoners from Media:
8:5 Եւ յարեւելից կողմանէ, զեզերբ հայկական խաւսիցս, կողմնակալս բիւրաւորս զերկուս ի ցեղից տանց նահապետութեանց, զՍիսակեանսդ եւ որ ի Կադմեայ տանէն, զորոց զանուանսն ի միում ի յառաջագունից ասացեալ ճառիցն կարգեցաք:	8:5 And in the east on the border of the regions where Armenian is spoken, he established as military governors the two princes of the noble races of Sisak and of the house of Cadmos, whose names we set out in one of the previous chapters:
8:6 Յետ սորա մեծ եւ անուանի եւ բազմաբիւր զարեւելից հիւսիսոյ կողմանն կարգէ կողմնակալութիւն` զայր անուանի եւ յամենայն գործ մտաւորութեան եւ հանճարոյ առաջին, զԱռան, առ մեծ գետովն, որ հատանէ զդաշտն մեծ, որ անուանի Կուր:	8:6 After this he established in the governorship of the great and renowned and fertile northeastern region Aṙan, a man famous and outstanding in every deed of wisdom and sagacity; this region is by the great river called Kur, which cuts the extensive plain:
8:7 Բայց զայս գիտեա՛, զի զցեղս զայս մեծ եւ անուանի մոռացումն եղեւ մեզ յառաջնումն մատենին յիշատակել, զգունդն որ ի Սիսակայ, որ ժառանգեաց զդաշտն Աղուանից եւ զլեռնակողմն նորին դաշտի, ի գետոյն Երասխայ մինչեւ ցամուրն որ ասի Հնարակերտ. եւ աշխարհն յանուն քաղցրութեան բարուց նորա անուանեցաւ Աղուանք. զի աղու ձայնէին զնա:	8:7 But know this, that in the first book we forgot to mention this illustrious and famous race, the tribe of Sisak, which inherited the plain of Albania and the mountainous region of the same plain from the river Araxes as far as the fortress called Hnarakert. And the country was called Aḷuank’ (Albania) after the gentleness of his mode of life; for they called him aḷu:
8:8 Եւ ի սորա ծննդոց այս Առան անուանի եւ քաջ կարգեցաւ կողմնակալ բիւրաւոր ի Պարթեւէն Վաղարշակայ:	8:8 Descended from him was this famous and valiant Aṙan whom the Parthian Vaḷarshak made military governor:
8:9 Ի սորա զաւակաց ասեն սերեալ զազգն Ուտէացւոց եւ Գարդմանացւոց եւ Ծաւդէացւոց եւ Գարգարացւոց իշխանութիւնսն:	8:9 From his offspring, they say, descend the families of Uti and Gardman and Tsowdēk’ and the principalities of Gargar:
8:10 Իսկ Գուշարայ, որ յորդւոցն Շարայի, ժառանգեաց զլեառն Մթին, որ է Կանգարք, եւ զկէս մասինն Ջաւախաց, զԿողբ, զԾոբ, զՁոր, մինչեւ ցամուրն Հնարակերտ:	8:10 But Gushar, descended from the sons of Sharay, inherited the mountain Mt’in, that is, Kangark’, and half of Chavakh, Koḷb, Tsob, Dzor, as far as the fortress of Hnarakert:
8:11 Բայց զտէրութիւնն Աշոցայ, եւ զսեպհականութիւնն Տաշրաց կարգէ Վաղարշակ ի զաւակացն Գուշարայ Հայկազնոյ:	8:11 But the lordship of Ashots’ and the principality of Tashir Vaḷarshak assigned to the descendants of Gushar Haykazn:
8:12 Իսկ ընդդէմ լերինն Կաւկասայ կողմնակալ հիւսիսոյ կարգէ զմեծ եւ զհզաւր ազգն, եւ նահապետութեանն անուն կարդայ բդեաշխ Գուգարացւոց, որ էր լեալ ի զաւակէ Միհրդատայ, Դարեհի նախարարի. զոր ածեալ Աղեքսանդրի` թողու իշխան ի վերայ գերութեանն ի Վերիացւոց ազգացն, զոր էած Նաբուգոդոնոսոր, որպէս Աբիւդենոս պատմէ այսպէս ասելով. «Մեծազաւրն Նաբուգոդոնոսոր, որ ուժգնագոյն էր քան զՀերակլէս, ի Լիբիացւոց եւ ի Վերիացւոց աշխարհն զաւրաժողով լեալ հասանէր եւ վանեալ վկանդեալ ընդ ձեռամբ նուաճէր. եւ զմասն մի ի նոցանէ յաջակողմն Պոնտոս ծովու տարեալ բնակեցուցանէր:	8:12 Opposite the Caucasus Mountain as governor of the north he appointed this great and powerful family and called the title of their principality the bdeashkh of the Gugarats’ik’; these were descended from Mihrdat, the satrap of Darius, whom Alexander brought and left as prince over the captives from among the Iberian peoples that Nebuchadnezzar had brought, as Abydenus narrates in these terms: “The powerful Nebuchadnezzar, who was mightier than Heracles, gathering an army, came and attacked the land of the Libyans and Iberians. Breaking their resistance, he subdued them. And part of them he led away and settled on the right-hand side of the Pontus sea:
8:13 Եւ է Վերիայն յեզր երկրի յարեւմուտս:	8:13 And Iberia is on the edge of the world in the west:
8:14 Իսկ ի հովտին մեծի Բասենոյ կարգէ նահապետութիւն զՈրդունին անուանեալ, որ ի զաւակացն Հայկայ:	8:14 In the great valley of Basean he established the principality called Orduni; they are descended from Hayk:
8:15 Իսկ զայր խոժոռագեղ եւ բարձր եւ կոպտարանձն եւ տափակաքիթ, խորակն եւ դժնահայեաց, ի զաւակէ Պասքամայ, ի Հայկայ թոռնէ, Տուրք անուն կոչեցեալ, որ վասն առաւել ժահադիմութեանն ձայնէին Անգեղեայ, վիթխարի հասակաւ եւ ուժով, հաստատէ կուսակալ արեւմտից. եւ յերեսացն անպիտանութենէ կոչէ զանուն ազգին Անգեղ տուն:	8:15 As governor of the west he appointed a man called Turk’, who was deformed, tall, monstrous, with a squashed nose, deep-sunk sockets, and cross-eyes, from the offspring of Pask’am, grandson of Hayk; they called him Angḷ because of his great ugliness, a man of gigantic size and strength. Because of the deformity of his face, he called his family the house of Angḷ:
8:16 Բայց եթէ կամիս` ստեմ եւ ես յաղագս նորա անյաջ եւ փցուն, որպէս եւ Պարսիկք վասն Ռոստոմայ Սագճկի հարիւր եւ քսան փղոց ոյժ ասեն ունել:	8:16 But if you wish, even I am telling inappropriate and contemptible lies about him, just as the Persians say that Ṙostom Sagdjik had the strength of [120] elephants:
8:17 Քանզի կարի իմն անյարմար թուէին եւ նմա երգ բանից վասն ուժեղութեանն եւ սրտեայ լինելոյն. որք ոչ Սամսոնի եւ ոչ Հերակլեայ եւ ոչ Սագճկին յարմարին այս զրոյցք:	8:17 The songs about his strength and spiritedness seemed very disproportionate; not even the tales of Samson or Heracles or Sagdjik could match them:
8:18 Քանզի երգէին նմա բուռն հարկանել զորձաքար վիմաց ձեռաւք, ուր ոչ գոյր գեզութիւն, եւ ճեղքել ըստ կամաց մեծ եւ փոքր. եւ քերել եղնգամբքն եւ կազմել որպէս տախտակ, եւ գրել նոյնպէս եղնգամբք իւրովք արծուիս եւ այլս այսպիսիս:	8:18 They sang that he took in his fist hard stones in which there was no crack, and he would crunch them into large and small pieces at will, polish them with his nails, and form them into tablet shapes, and likewise with his nails inscribe eagles and other such designs on them:
8:19 Եւ յեզեր ծովուն Պոնտոսի դիպեալ նաւաց թշնամեաց` դիմէ ի վերայ. եւ ի խաղալն նոցա ի խորն իբրեւ ասպարէզս ութ, եւ սա ոչ ժամանեալ նոցա` առնու, ասեն, վէմս բլրաձեւս, եւ ձգէ զկնի. եւ ի սաստիկ պատառմանէ ջուրցն ընկղմին նաւք ոչ սակաւք, եւ ամբարձումն ալեացն, որ ի պատառմանէ ջուրցն, վարէ զմնացեալ նաւսն բազում մղոնս:	8:19 When enemy ships had reached the shore of the Pontus Sea, he rushed upon them; and after they had withdrawn to the deep about eight stadia before he could reach them, they say that he took rocks the size of hills and threw them at them. And not a few ships sank because of the splash, and the height of the waves caused by the splash propelled the remaining ships many miles:
8:20 Ո՜հ, կարի է առասպելս, այլ եւ առասպելաց առասպել:	8:20 O, this tale is too much - it is the tale of all tales:
8:21 Բայց քեզ զի՞ է. քանզի էր արդարեւ սաստիկ հզաւր եւ այսպիսեաց զրուցաց արժանի:	8:21 But what is this to you? For truly he was extremely powerful and worthy of such stories:
8:22 Բայց զկնի դորա հաստատէ զմեծ նախարարութիւնն Ծոփաց ի Չորրորդն կոչեցեալ Հայս:	8:22 After this he established the great principality of Tsop’k’ in what is called Fourth Armenia:
8:23 Այլ եւ զնախարարութիւնն Ապահունեաց եւ զՄանաւազեանն եւ զԲզնունականն ի նոյն զաւակացն Հայկայ. ի բնակչացն գտեալ զպերճագոյնսն` տեարս կարգէ, յանուն շինից եւ գաւառաց կոչելով:	8:23 and also the principalities of the Apahunik’, Manavazean, and Bznunik’ from the same descendants of Hayk. He selected the most illustrious of the inhabitants and established them as lords, naming them after their villages and provinces:
8:24 Այլ մոռացաք եւ զդժնեայ Սլաքն անուանեալ այր, զոր ոչ կարեմ հաւաստեաւ ասել, ի Հայկա՞յ եթէ յառաջագունից քան զնա եղելոց յաշխարհիս, զոր հին զրոյցքն պատմեն լինել. բայց էր այր քաջ:	8:24 But we have also forgotten the grim man called Slak’; I am unable to say for certain whether he descended from Hayk or from those who were in this country before him, of whose existence the ancient stories tell. But he was a brave man:
8:25 Զսա կարգէ սակաւ արամբք զլեառնն եւ որսալ զքաւշսն. որք անուանեցան Սլկունիք:	8:25 He was appointed with a few men to guard the mountain and to hunt the wild goats. These were called the Slkunik’:
8:26 Այսպէս եւ ի նոյն իրս եւ զՄիանդակն անդառնալի. եւ ի սմանէ Մանդակունիք:	8:26 Similarly to the same function he appointed the inflexible Miandak, from whom are descended the Mandakunik’:
8:27 Բայց յորդւոցն Վահագնի գտեալ արս, որք ինքնակամ խնդրեցին զմեհենից պաշտամունսն` պատուէ մեծապէս, ի ձեռն տալով նոցա զքրմութիւնն. եւ կարգէ ընդ առաջին նախարարութիւնսն, եւ անուն կոչէ Վահունիս:	8:27 Among the children of Vahagn he found some men who of their own will asked for the ministry of the temples. He honored them greatly, entrusting the priesthood to them; he also set them among the foremost principalities, giving them the name of Vahuni:
8:28 Սապէս եւ զԱռաւենեանսն եւ Զարեհաւանեանսն գտեալ ի զարմից առաջնոց թագաւորացն` կարգէ ի նոյնանուանս աւանս:	8:28 Similarly he chose the Aṙavenean and the Zarehavanean families from among the descendants of the first kings and established them in the towns of the same names:
8:29 Եւ զՇարաշան ի տանէ Սարասարայ հաստատէ բդեաշխ մեծ եւ կուսակալ յարեւմտից հարաւոյ, յեզերս սահմանացն Ասորեստանի, առ ափն Տիգրիս գետոյ, գաւառս պարգեւելով զԱրձն եւ որ շուրջ զնովաւ, եւ զլեառնն Տաւրոս, որ եւ Սիմ, եւ զԿղեսուրն ամենայն:	8:29 And Sharashan from the house of Sanasar he appointed as great bdeashkh and governor of the southwest, on the borders of Assyria on the bank of the Tigris River, granting him as provinces Ardzn and the district around it, and the Taurus Mountain, that is, Sim, and all the Kleisurae:
8:30 Իսկ զմոկացին ի նոյն գաւառէ գտեալ այր, որ ունէր ընդ իւրեաւ սրիկայս բազումս` նախարարութիւն հաստատէ:	8:30 He found a man, a Mokats’i from the province of the same name, who commanded many brigands, and established that principality:
8:31 Նոյնպէս եւ զԿորդուացիս, եւ զԱնձեւացիս, եւ զԱկէացիս ի նոյն գաւառաց:	8:31 The same he did for the Korduats’i, the Andzevats’i, and the Akēats’i from the provinces of the same name:
8:32 Իսկ զՌըշտունիս եւ զԳողթնեցիս գտի պատմեալ ի Սիսականէն արդարեւ հատուած. ոչ գիտեմ, թէ յանուն արա՞նցն զգաւառսն անուանեալ, եւ թէ յանուն գաւառացն զնախարարութիւնսն կոչեցեալ:	8:32 But as for the Ṙshtuni and the Goḷt’nets’i, I have found it said that they are truly branches of the Sisakan family. I do not know if they called the provinces for these men’s names or whether they called the principalities after the name of the provinces:
8:33 Իսկ յետ այսր ամենայնի մեհեան շինեալ յԱրմաւիր` անդրիս հաստատէ արեգական եւ լուսնի եւ իւրոց նախնեացն:	8:33 After all this he built a temple in Armavir and erected statues of the sun and moon and of his own ancestors:
8:34 Եւ աղերսեալ որ ի Հրէիցն Շամբատայ Բագարատ, որ եւ թագադիր եւ ասպետ, հանդերձ հարկեցուցանող բանիւք, թողուլ զաւրէնս հրէութեանն, եւ պաշտել զկուռս. զոր ոչ առեալ յանձն` ըստ կամաց թողու զնա արքայն Վաղարշակ:	8:34 He begged with forceful words the Jew Shambat Bagarat, who was the coronant and aspet, to abandon his Judaic law and worship idols. But he refused, and King Vaḷarshak let him follow his own will:
8:35 Հրաման տայ եւ զքաղաքն Շամիրամայ նորոգել, եւ յայլ բազում տեղիս շինել քաղաքս բազմաբնակս, եւ շէնս գլխաւորս եւ մարդախիտս:	8:35 He also ordered the city of Semiramis to be restored, and cities with many inhabitants to be built in numerous other places, as well as important and populous villages:
8:36 Եւ աւրէնս իմն հաստատէ ի տան թագաւորութեան իւրոյ, եւ ժամս որոշէ ելից եւ մտից եւ խորհրդոց եւ խրախճանութեանց եւ զբաւսանաց:	8:36 In the royal palace he established fixed rules, distinguishing the times for audiences, councils, feasts, and amusements:
8:37 Եւ կարգս զինուորութեանց, եւ նոցունց առաջինս եւ երկրորդս եւ երրորդս, եւ որ ի կարգին:	8:37 He separated the ranks of the armed forces: first, second, third, and so on:
8:38 Եւ յիշեցուցանողս երկուս ի ձեռն գրոյ. այլ ոմն զբարի յիշողութիւնս առնելով, եւ այլ ոմն զվրէժխնդրութեանցն:	8:38 He appointed two secretaries, one to record the benefits, the other the punishments to be meted out:
8:39 Եւ բարւոյ յիշեցուցանողին հրաման տայ` ի բարկութեանն արքայի եւ յանիրաւ հրամանս` յիշեցուցանել զիրաւն եւ զմարդասիրելն:	8:39 He ordered the recorder of benefits to recall what was just and compassionate when the king in anger might give unjust commands:
8:40 Իրաւարարս ի տանն արքունի, իրաւարարս եւ ի քաղաքս եւ յաւանս:	8:40 He appointed judges at court and judges in the cities and towns:
8:41 Հրաման տայ` եւ քաղաքացեաց մարդկան արգոյ եւ պատիւ լինել առաւել քան զգեղջկաց. եւ գեղջկաց պատուել զքաղաքացիս որպէս զիշխանս. եւ քաղաքացեաց մի՛ կարի առ գեղջկաւքն պերճանալ, այլ եղբայրաբար վարիլ, վասն բարեկարգութեան եւ աննախանձոտ կենաց, որ է շինութեան եւ խաղաղութեան կենաց պատճառք. եւ որ ինչ նման այսոցիկ:	8:41 He ordered that the townspeople be more highly esteemed and honored than the peasants and that the peasants should respect the townspeople like princes. But the townspeople were not to vaunt themselves too much over the peasants but to live on brotherly terms for the sake of harmony and life without rancor - which are the causes of prosperity and peace and similar blessings:
8:42 Եւ քանզի բազում ունէր ուստերս` պատշաճ վարկաւ ոչ ամենեցուն առ իւր կալ ի Մծբին. վասն որոյ առաքէ զնոսա բնակել ի գաւառն Հաշտենից, եւ ի ձորն նորին սահմանակալ, որ է արտաքոյ Տարաւնոյ. ի նոսա թողլով զշէնս ամենայն, հանդերձ յաւելուածով մտից առանձինն եւ ռոճկաց կարգելոց յարքունուստ:	8:42 And because he had many sons, he did not consider it suitable that they should all remain with him in Nisibis. Therefore, he sent them to dwell in the province of Hashteank’ and in its frontier valley, which is outside Tarawn. He left them all the villages with a supplement from the special income and revenues due to the royal treasury:
8:43 Եւ միայն զառաջին որդին իւր, որ կոչէր Արշակ, պահէ առ իւր ի համար թագաւորութեան, եւ զնորին ուստր, զոր անուանեաց Արտաշէս եւ յոյժ սիրեաց. քանզի էր արդարեւ տղայն կայտառ եւ հզաւր մարմնով. որպէս զի կարծիս հայեցողացն տալ` որ ի նմայն աճելոց էին արութիւնք:	8:43 Only his first son, called Arshak, did he keep with him for reasons of state, and the latter’s own son, whom he named Artashēs and loved dearly. For he was truly a spirited lad, strong of limb, so that he impressed onlookers with the hope of brave deeds to come:
8:44 Եւ եղեւ այս յայնմ հետէ եւ առ յապայ աւրէնք ի մէջ Արշակունեաց եւ միոյ որդւոյ բնակել ընդ արքայի` փոխանորդ լինել թագաւորութեանն, եւ այլոց ուստերաց եւ դստերաց գնալ ի կողմանս Հաշտենից` յազգին ժառանգութիւն:	8:44 From then on and in the future, it was a rule among the Arsacids that one son should live with the king as heir to the throne, and the other sons and daughters should go to the regions of Hashteank’ to the family’s hereditary estates:
8:45 Բայց Վաղարշակ յետ այսպիսեաց արութեանց եւ բարեկարգութեանց մեռանի ի Մծբին, թագաւորեալ ամս քսան եւ երկուս:	8:45 But Vaḷarshak, after such deeds of valor and such excellent organization, died in Nisibis after reigning for twenty-two years: