Սեբէոս 1-49 Sebeos

49:0 Վասն Հայոց կաթողիկոսին Ներսեսի. հաղորդել նորա եւ այլոց եպիսկոպոսաց ընդ Հոռոմս առ երկիւղի: Մի ոմն յեպիսկոպոսաց բռնադատի ի կայսերէն՝ հաղորդել ընդ կաթողիկոսին: Դարձ Կոստանդնի ի Կոստանդնուպոլիս: Փախուստ Ներսիսի յերեսաց իշխանացն Հայոց: Թէոդորոս Ռշտունի հարկանէ զզաւրս Յունաց, առնու զՏրապիզոն, երթայ առ Մաւիաս եւ ընդունի զիշխանութիւն ի վերայ Հայոց, Վրաց, Աղուանից եւ Սիւնեաց: Պատրաստութիւն Իսմայելացւոց առ ի առնուլ զԿոստանդնուպոլիս:	49:0 Concerning the Catholicos of Armenia, Nersēs; he and other bishops communicate with the Romans out of fear. One of the bishops is forced by the emperor to communicate with the Catholicos. Return of Constans to Constantinople. Flight of Nersēs from the Armenian princes. T’ēodoros Ṙshtuni defeats the Greek army, takes Trebizond, goes to Muawiya, and receives office of prince over Armenia, Iberia, Ałuank’ and Siwnik’. Preparation of the Ismaelites to capture Constantinople:
49:1 Արդ՝ ասացից փոքր մի ի շատէ վասն Հայոց կաթուղիկոսին Ներսիսի, զի էր նա բնակութեամբ ի Տայոց, ի գեղջէն, որում Իշխանն կոչեն: Եւ սնեալ ի մանկութենէ յաշխարհին Յունաց եւ ուսեալ զլեզուս եւ զդպրութիւն Հոռոմին, եւ շրջեալ ընդ աշխարհս զաւրու կարգաւք զինուորութեան. եւ հաստատեալ զմիտ իւր ի վերայ ժողովոյն Քաղկեդոնի եւ ի վերայ տումարին Լեւոնի:	49:1 I shall now speak briefly about the Armenian Catholicos Nersēs, for he was by origin from Tayk’, from the village called Ishkhan. He was raised from his youth in the territory of the Greeks, had studied the language and literature of the Romans, and travelled through those lands with the army in a military capacity. He firmly agreed with the council of Chalcedon and the Tome of Leo:
49:2 Եւ ոչ ումեք ի վեր հանէր զխորհուրդս ամբարշտութեանն, մինչեւ եհաս յեպիսկոպոսութիւն յաշխարհին, եւ անտի կոչեցաւ յաթոռ կաթուղիկոսութեան: Եւ էր այր առաքինի վարուք, պահաւք եւ աղաւթիւք: Բայց ի սրտի իւրում ծածկեալ ունէր զթիւնս դառնութեան, եւ խորհէր հաւանեցուցանել զՀայս Քաղկեդոնի ժողովոյն, բայց ի վեր հանել զբանն ոչ համարձակէր:	49:2 But he revealed his impious thoughts to no one until he reached the episcopate in that land, from which he was called to the throne of the Catholicosate. He was a man virtuous in conduct, fasting, and prayer. But he kept the bitter poison hidden in his heart, and he planned to convert Armenia to the council of Chalcedon:
49:3 Մինչեւ եկն արքայ Կոստանդին եւ նստաւ ի տան կաթուղիկոսին, եւ քարոզեցաւ յեկեղեցւոջն սրբոյն Գրիգորի ժողովն Քաղկեդոնի յաւուր կիւրակէի: Եւ մատեաւ պատարագ հոռոմերէն ի Հոռոմ երիցուէ, եւ հաղորդեցաւ թագաւորն եւ կաթուղիկոսն եւ ամէն եպիսկոպոսունքն, որ կամաւ եւ որ ակամայ:	49:3 Yet he did not dare to reveal his intention until king Constans came and stayed in the residence of the Catholicos, and the council of Chalcedon was proclaimed in the church of St. Gregory on a Sunday. The liturgy was celebrated in Greek by a Roman priest; and the king, Catholicos, and all the bishops took communion, some willingly, some unwillingly:
49:4 Եւ այսպէս շարժեաց կաթուղիկոսն զճշմարիտ հաւատս սրբոյն Գրիգորի, զոր կալեալ էր ամենայն կաթուղիկոսացն հաստատուն հիմնադրութեամբ ի սրբոյ յեկեղեցւոջն ի սրբոյն Գրիգորէ մինչեւ ցայսաւր: Եւ զսուրբ եւ զվճիտ եւ զականակիտ աղբերացն պղտորեաց զջուրս, զոր ի վաղնջուց իսկ ունէր ի միտս իւր կաթուղիկոսն, եւ ոչ իշխեաց յայտնել մինչեւ ցայն աւր:	49:4 In this way the Catholicos perverted the true faith of St. Gregory which all the Catholicoi had preserved on a solid foundation in the holy church from St. Gregory down to today. He muddied the pure and clean and crystalline waters of the springs - which the Catholicos from early on had intended, but had not been able to reveal until that day:
49:5 Եւ ապա գտեալ ժամանակ՝ կատարեաց զկամս իւր. մատնէր զմի մի յեպիսկոպոսացն, եւ բեկանէր ահիւ: Մինչ զի առ մահուն երկիւղիւ ամենեքեան զհրամանսն հաղորդութեանն կատարէին. մանաւանդ զի մեռեալ էին երանելիքն, որք էին հիմնաւորագոյնք:	49:5 Then, when he found an opportunity, he carried out his desire. He betrayed one by one the bishops, and demoralized them through fear, so that from terror of death they all carried out the orders to communicate; especially because the blessed ones who were more firmly based, had died:
49:6 Բայց յումեմնէ եպիսկոպոսէ ըմբերանեալ առաջի թագաւորին՝ պապանձէր: Քանզի յառաջագոյն ձեռն արկեալ էր նորա եւ ամենայն եպիսկոպոսացն, նզովէր զժողովն Քաղկեդոնի եւ զտումարն Լեւոնի, եւ մերժէր ի հաղորդութենէ Հոռոմին. եւ կնքեալ զնա մատանեաւ կաթուղիկոսին եւ ամենայն եպիսկոպոսացն եւ մեծամեծ իշխանացն մատանեաւքն. եւ ետուն առ նա զի պահեսցէ յեկեղեցւոջն:	49:6 However, he was confuted by a certain bishop in front of the king and had to keep silent. For he (Nersēs) and all the bishops had previously composed (a declaration); he had anathematized the council of Chalcedon and the Tome of Leo, and had refused communion with the Romans. The Catholicos had sealed it with his ring and with the rings of all the bishops and greatest princes; and they had given it to him to preserve in the church:
49:7 Իսկ յորժամ մատեաւ պատարագն, եւ հաղորդեցան ամենայն եպիսկոպոսունքն՝ եպիսկոպոսն այն, զորմէ վերագոյն ասացի՝ ոչ հաղորդեցաւ, այլ չոգաւ էջ ի բեմբէն, եւ ծածկեցաւ յամբոխին:	49:7 But when the liturgy was offered and all the bishops had communicated, that bishop whom I mentioned above did not communicate, but he descended from the bema and hid himself in the crowd:
49:8 Եւ իբրեւ կատարեցին զգործ հաղորդութեանն եւ եմուտ թագաւորն ի սենեակն՝ մատեաւ կաթողիկոսն եւ Հոռոմ երիցունքն եւ արարին ամբաստանութիւն զեպիսկոպոսէն զայնմանէ, եթէ «Ոչ նստաւ յաթոռ, եւ ոչ հաղորդեցաւ ընդ մեզ, անարժան համարեցաւ զմեզ եւ զձեզ, չոգաւ էջ ի բեմբէն, եւ ծածկեցաւ յամբոխին:	49:8 When they had finished the act of communion and the king had entered his chamber, the Catholicos and the Roman priests came forward and made a complaint against that bishop: ’He did not sit on his episcopal seat, nor did he communicate with us. He reckoned us and you unworthy, went down from the bema, and hid in the crowd. ’:
49:9 Եւ խռովեցաւ թագաւորն եւ հրաման ետ երկու արանց, զի կալցեն զնա, եւ տարցեն յանդիման նորա ի սենեակն:	49:9 The king was troubled and ordered two men to arrest him and bring him before him in his chamber:
49:10 Պատասխանի ետ թագաւորն եւ ասէ. «Քահանայ ես»: Ասէ եպիսկոպոսն. «Եթէ կամի Աստուած եւ ձեր փառք»: Ասէ թագաւորն. «Եւ զինչ ես դու, որ ես՝ քո թագաւոր, եւ դա՝ քո կաթուղիկոս եւ հայր մեր. եւ դու ոչ արժանի համարիս զիս ընդ քեզ հաղորդութեանն, եւ ոչ զդա:	49:10 The king addressed him: ’Are you a priest? ’ The bishop note: ’If God wills and your majesty. ’ The king note: ’What are you? I am your king, and he is your Catholicos and our father. Yet you reckon me unworthy of communicating with you, but not him. ’:
49:11 Ասէ եպիսկոպոսն. «Ես այր մեղաւոր եմ եւ անարժան, չ եմ արժանի ընդ ձեզ հաղորդութեան, բայց թէ Աստուած արժանի առնէր՝ ընդ ձեզ համարէի թէ ընդ Քրիստոսի ի սեղանոյ եւ ի նորին ձեռացն վայելեցայց»: Ասէ թագաւորն. «Թող զայդ եւ զայս ասա ինձ, եթէ դա Հայոց կաթուղիկոս է, թէ ոչ»: 11 Ասէ եպիսկոպոսն. «Այնպէս որպէս զսուրբն Գրիգոր»: Ասէ թագաւորն. «Ունիս զդա առ կաթուղիկոս»: Ասէ «Այո»: Ասէ թագաւորն. «Հաղորդիս ընդ դմա»: Ասէ. «Այնպէս՝ որպէս ընդ սրբոյն Գրիգորի»: Ասէ թագաւորն. «Իսկ այսաւր վասն էր չ հաղորդեցար:	49:11 The bishop note: ’I am a sinful man and unworthy; I do not merit communion with you. But if God were to make me worthy, I would consider that (by communicating) with you I would enjoy (communion) with Christ from the altar and his hands. ’ The king note: ’Enough of that. Tell me this. Is this man Catholicos of Armenia, or not? ’ 11 The bishop note: ’In the same way as St Gregory. ’ The king note: ’Do you recognize him as Catholicos? ’ He note: ’Yes. ’ The king note: ’Do you communicate with him? ’ He note: ’As with St. Gregory. ’ The king note: ’Then why did you not communicate today? ’:
49:12 Ասէ. «Բարերար թագաւոր, մեք զձեզ մինչ ի յորմս նկարեալ տեսանէաք դողումն ունէր զմեզ, թող թէ ահաւասիկ դէմ յանդիման տեսանեմք, եւ բերան ի բերան խաւսիմք: Մեք մարդիկ եմք տգէտ եւ տխմար, ոչ լեզու գիտեմք եւ ոչ դպրութիւն, բայց եթէ նախ ուսանիմք՝ եւ ի վերայ հասանիմք. այլ զբարերար հրամանսդ սբուժել ով իշխէ: Այս աշխարհ ամենայն կարգաց հրամանք յայս տեղւոյս եւ ի դմանէ ի դուրս ելանէ:	49:12 He note: ’Beneficent king, while we used to see you painted on the walls, trembling possessed us - let alone now that we see you face to face and speak mouth to mouth. We are ignorant and foolish men; we know neither language nor literature unless we first study and comprehend. But who can counter your beneficent commands? As for this country, all orders of ritual emanate from this place and this man:
49:13 Յառաջ քան զայս չորս ամաւք՝ ժողով արար դա, եւ զամենայն եպիսկոպոսունս այսր ժողովեաց, եւ վասն հաւատոյ գիր ետ առնել, եւ կնքեաց նախ իւրով մատանեաւն, եւ ապա մեր, եւ ապա ամենայն իշխանացն մատանեաւք: Եւ գիրն այն այժմ առ դմա է. հրամայեցէք խնդրել եւ տեսանել»: Եւ նա կայր պապանձեալ:	49:13 Four years before this he convened a council and summoned to it all the bishops. He had a document composed concerning the faith, and sealed it with his own ring, and then with ours, and then with the rings of all the princes. That document is now with him. Order a search made to see. ’ Then he remained silent:
49:14 Եւ գիտացեալ թագաւորն զնենգութիւն նորա՝ յանդիմանեաց զնա բանիւք բազմաւք ի լեզու իւր: Եւ հրաման ետ թագաւորն երթալ հաղորդել ընդ կաթուղիկոսին: Եւ իբրեւ կատարեաց եպիսկոպոսն զհրամանս թագաւորին՝ ասէ. «Աւրհնեսցէ Աստուած զբարերար եւ զաստուածասէր թագաւորութիւնդ յաւիտեան, տիրելով ի վերայ ամենայն ծովու եւ ցամաքի հանդերձ յաղթութեամբ բազմաւ:	49:14 When the king realized his (Nersēs’) deceit, he reproached him with many words in his own tongue. Then the king ordered (the bishop) to communicate with the Catholicos. When the bishop had carried out the king’s orders, he note: ’May God bless your beneficent and pious reign forever, as you rule over all sea and land very victoriously. ’:
49:15 Աւրհնեաց եւ թագաւորն զեպիսկոպոսն եւ ասէ. «Աւրհնեսցէ Աստուած զքեզ. այնպէս արարեր՝ որպէս վայել է քո իմաստութեանդ, եւ ես շնորհակալ եմ:	49:15 The king blessed the bishop and note: ’May God bless you. You acted in the way that befits your wisdom, and I am grateful. ’:
49:16 Եւ սաստիկ ստիպով փութացուցանէին զարքայ ի Կոստանդնուպաւլիս վաղ հասանել անդր, եւ գնաց փութանակի: Եւ արար իշխանն Հայոց զՄորիանոս ոմն հանդերձ հայ զաւրուն՝ որ ի նոցուն կողմանէ:	49:16 With extreme urgency the king was pressed to come quickly to Constantinople, and he departed immediately. He appointed a certain Morianos prince of Armenia with the Armenian army in their territory:
49:17 Իբրեւ գնաց արքայ Կոստանդին ի Դըւնայ՝ գնաց եւ կաթուղիկոսն ընդ նմա: Եւ երթեալ դադարեաց ի Տայս, եւ այլ ոչ դարձաւ ի տեղի իւր. զի իշխանն Ռշտունեաց եւ այլ իշխանքն որ ընդ նմա՝ անհնարին ցասմամբ փքացեալ էին ի վերայ նորա:	49:17 When king Constans left Dvin the Catholicos departed with him. Then he went and stayed in Tayk’, and returned no more to his own position. For the prince of Ṙshtunik’ and the other princes with him had swollen up against him in tremendous anger:
49:18 Իսկ Թէոդորոս Ռշտունեաց տէր դարանակալ եղեւ յԱղթամար կղզի, ինքն եւ փեսայ իւր Համազասպ Մամիկոնէից տէր. եւ խնդրեաց յիւր զաւրս ի յԻսմայելացւոցն, եւ եկն [Է] հազար այր յաւգնականութիւն նմա, եւ նստոյց զնոսա յԱղիովիտ եւ ի Բզնունիս, եւ ինքն առ նոսա ելեալ, կայր ի մէջ նոցա:	49:18 So T’ēodoros, lord of Ṙshtunik’, remained in his lair on the island of Ałt’amar, he and his son-in-law Hamazasp, lord of the Mamikoneank’. He requested for himself troops from the Ismaelites, and [7,000] men came to his support. He installed them in Ałiovit and Bznunik’, and went himself to join them and remained among them:
49:19 Եւ իբրեւ անցին աւուրք ձմերայնոյն, մերձ ի զատիկն մեծ՝ փախեաւ Հոռոմ եւ անկաւ ի Տայս. եւ հանին անտի. եւ ոչ ուրեք կարաց զետեղել, այլ գնացին փախստական մինչեւ մերձ ի ծովեզրն: Եւ աւերեցին զամենայն երկիրն. առին եւ զՏրապիզոն քաղաք, եւ խաղացուցին առ եւ աւար եւ գերութիւն բազում յոյժ:	49:19 When the days of winter had passed and it was near to the great Easter, the Romans fled and entered Tayk’. They were driven from there, and were unable to halt anywhere but went in their flight close to the seashore. They ravaged all the land, captured the city of Trebizond, and took away very large quantities of booty, plunder, and captives:
49:20 Յետ այսորիկ գնաց Թէոդորոս Ռշտունեաց տէրն առ Մաւիաս իշխանն Իսմայելի ի Դամասկոս եւ ետես զնա մեծամեծ ընծայիւք: Եւ ետ նմա իշխանն Իսմայելի հանդերձս ոսկեղէնս եւ ոսկեթելս, եւ վառ մի նորին աւրինակաւն: Եւ իշխանութիւն ետ նմա զՀայս եւ զՎիրս եւ զԱղուանս եւ զՍիւնիս, մինչեւ ցԿապկոհ եւ ցՊահակն Ճորայ, եւ արձակեաց զնա պատուով: Եւ նորա պայման էր եդեալ նմա՝ ածել զերկիրն զայն ի ծառայութիւն:	49:20 After this T’ēodoros, the lord of Ṙshtunik’, went to Muawiya the prince of Ismael in Damascus, and visited him with grand presents. The prince of Ismael gave him robes of gold embroidered with gold and a banner of his own pattern. He gave him the rank of prince of Armenia, Iberia, Ałuank’, and Siwnik’, as far as the Caucasus mountain and the Pass of Chor. Then he dismissed him with honour. He had made a pact with him to bring that land into subjection:
49:21 Եւ եղեւ յամին մետասաներորդի Կոստանդի լուծումն լինի հաշտութեանն՝ որ ընդ Կոստանդին եւ ընդ Մաւիաս իշխանն Իսմայելի: Եւ հրաման ետ արքայն Իսմայելի ժողովել զամենայն զաւրս իւր ի կողմանս արեւմտից, եւ ունել զգործ պատերազմի ընդ Հոռոմոց թագաւորութեանն, զի առցեն զԿոստանդնուպաւլիս, եւ ի բաց բարձցեն այն եւս թագաւորութիւնն:	49:21 In the [11th] year of Constans the treaty between Constans and Muawiya, prince of Ismael, was broken. The king of Ismael ordered all his troops to assemble in the west and to wage war against the Roman empire, so that they might take Constantinople and exterminate that kingdom as well: