41:0 Դարձ տէրունեան խաչին յԵրուսաղէմ: Կաթողիկոսն Եզր ըստ հարկելոյ Մժէժի Գնունւոյ ընդունի զժողովն Քաղկեդոնի եւ առնու պարգեւ զաղն Կողբայ: Գժտութիւն Վարազտիրոցի ընդ իշխանս Ատրպատականի, խորհուրդ Մժէժի սպանանել զնա, փախուստ նորա առ Հերակլ եւ մեծարել ի նմանէ: Դաւաճանութիւն Աթալարիկոսի ընդդէմ հաւր իւրոյ Հերակլի. չմիաբանել Վարազտիրոցի ընդ դաւաճանսն. աքսոր նորա: Դաւիթ Սահառունի կարգի կիւրապաղատ: Թէոդորոս Ռշտունի պահէ զաշխարհն Հայոց յապահովի:

 41:0 Return of the Lord’s Cross to Jerusalem. The Catholicos Ezr, compelled by Mzhēzh Gnuni, accepts the council of Chalcedon and receives as a gift the saltmines of Kołb. The quarrel of Varaztirots’ with the princes of Atrpatakan; the plan of Mzhēzh to kill him; his flight to Heraclius by whom he is honoured. The treachery of Athalarikos against his father Heraclius; Varaztirots’ does not join the conspirators; his exile. Davit’ Sahaṙuni is appointed curopalates. T’ēodoros Ṙshtuni preserves the land of Armenia in security:

41:1 Իսկ զտէրունեան սուրբ խաչն ընկալեալ երանելի աստուածասէր եւ երջանիկ թագաւորին Երակլի՝ գումարէ զզաւր իւր յորդոր եւ խնդալից սրտիւ: Եւ չու յուղի անկեալ հանդերձ ամենայն թագաւորական սպասաւորութեամբն, պատուելով զսուրբ հրաշալի եւ զերկնաւոր գիւտն, եւ տարեալ հասուցանէ ի քաղաքն սուրբ հանդերձ ամենայն սպասուք եկեղեցւոյ, որ ապրեալ էր ի ձեռաց թշնամեացն ի Բիւզանդիա քաղաքի:

 41:1 When the blessed, pious, and late-lamented king Heraclius had received the Lord’s holy Cross, he gathered his army with ardent and happy heart. He set out with all the royal retinue, honouring the holy, wonderful, and heavenly discovery, and brought it to the holy city, with all the vessels of the church which been saved from the hands of the enemy in the city of Byzantium:

41:2 Ապա անդ ոչ սակաւ ինչ լինէր ուրախութիւն յաւուր յայնմիկ ի մտանել նոցա յԵրուսաղէմ: Ձայն լալոյ եւ ողբոյ եւ հեղումն արտասուաց ահագին բորբոքման սրտից նոցա խանդաղատանաց, եւ կսկծելոյ աղեացն թագաւորին եւ իշխանացն եւ զաւրացն ամենեցուն եւ բնակչացն այնոցիկ որ ի մէջ քաղաքին:

 41:2 There was no little joy on that day as they entered Jerusalem. There was the sound of weeping and wailing; their tears flowed from the awesome fervour of the emotion of their hearts and from the rending of the entrails of the king, the princes, all the troops, and the inhabitants of the city:

41:3 Եւ ոչ ոք կարէր երգել զտէրունեան երգս յահագին եւ յաղիողորմ խանդաղատանացն թագաւորին եւ ամենայն բազմութեանն: Եւ կարգեալ հաստատեաց ի տեղի իւր. եւ զամենայն սպասս եկեղեցեացն եդ յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ բաշխեաց ամենայն եկեղեցեացն եւ բնակչաց քաղաքին աւրհնութիւն եւ գինս խնկոց:

 41:3 No one was able to sing the Lord’s chants from the fearful and agonizing emotion of the king and the whole multitude. He set it back up in its place, and put all the vessels of the churches in their places, and distributed alms and money for incense to all the churches and inhabitants of the city:

41:4 Եւ գնաց ինքն զճանապարհս իւր դէպ ուղիղ ի Միջագետս Ասորւոց, զի կալեալ հաստատեսցէ ընդ ինքեան զքաղաքս սահմանացն: Եւ սահման հաստատեցաւ նոյն՝ որ առ Խոսրովաւ եւ Մաւրկաւ հաստատեալ էր: Եւ եկաց խաչն տէրունական յաստուածակերտ քաղաքին մինչեւ ցմեւսանգամ առածն Երուսաղէմի յորդւոցն Իսմայելի, եւ ապա գնաց փախստական ի քաղաքն թագաւորանիստ հանդերձ ամենայն սպասիւք եկեղեցւոյն:

 41:4 He himself continued his journey directly into Syrian Mesopotamia in order to secure his hold over the cities of the frontiers. The border was confirmed as that same which had been established in the time of Khosrov and Maurice. The Lord’s Cross remained in the divinely- built city until the second capture of Jerusalem by the sons of Ismael. It then went in flight to the capital city with all the vessels of the church:

41:5 Եկն ապա զաւրավարն Յունաց Մժէժ Գնունին ի Հայաստան երկրէն, եւ յինքն կալաւ զամենայն երկիրն ըստ ասացելումն սահմանին: Ասէ ցկաթուղիկոսն ցԵզր՝ երթալ նմա յերկիր սահմանացն Յունաց եւ հաղորդել աւրինաւք ընդ կայսեր. ապա թէ ոչ՝ արասցուք մեզ այլ կաթուղիկոս. եւ դու կալ զիշխանութիւնդ քոյ ի Պարսից կողմանէ:

 41:5 Then the Greek general Mzhēzh Gnuni came from Armenia, and took control of all the land according to the agreed border. He told the Catholicos Ezr to go to him in the territory of the Greek borders, and to communicate with the emperor. ’Otherwise, we shall make for ourselves another Catholicos, and do you hold your authority on the Persian side. ’:

41:6 Իսկ կաթուղիկոսն իբրեւ ոչ կարաց թողուլ զերկիր իշխանութեան իւրոյ՝ խնդրեաց ձեռնարկ հաւատոյ ի թագաւորէն: Եւ վաղվաղակի առաքեցաւ նմա տումար գրեալ ձեռամբ թագաւորին, եւ նզովեալ զՆեստոր եւ զամենայն հերձուածողս, բայց ոչ էր նզովեալ զժողովն Քաղկեդոնի: Եւ գնաց կաթուղիկոսն յերկիրն Ասորեստանի, ետես զթագաւորն եւ հաղորդեցաւ ընդ նմա աւրինաւք:

 41:6 Since the Catholicos was unable to leave the territory of his authority, he requested a statement of faith from the king. Immediately a document was sent to him written in the king’s hand, anathematizing Nestorius and all heretics; but it did not anathematize the council of Chalcedon. The Catholicos went to the land of Asorestan, visited the king, and communicated with him:

41:7 Եւ խնդրեալ ի թագաւորէն պարգեւս զաղն Կողբայ, եւ առեալ զպարգեւն՝ դարձաւ մեծաւ շքով ի տուն իւր: Եւ ապա յայնմհետէ նստէր ի մէջ բանակին Յունաց, մինչեւ զաւրավարին հաճոյանալ ըստ կամաց նորա կարգէր զկարգս զինուորացն եւ բաշխումն շտեմարանաց ի վերայ ամենայն երկրին:

 41:7 He asked the king for the saltmines of Kołb as a gift; and receiving this gift, he returned home with great ceremony. Thereafter he resided in the Greek camp until the general satisfied his wishes and established detachments of soldiers and the distribution of stores over the whole land:

41:8 Իսկ Վարազտիրոց ասպետ, անուանեալ ի թագաւորաց Ջաւիտեան Խոսրովու, որդի մեծին Խոսրովայ Շումն, շինեաց բոլորովին զամենայն աշխարհն Հայոց: Բայց ոչ նուաճեալ հնազանդեցաւ իշխանին մեծի որ յԱտրպատական աշխարհին, որում Խոռոխ Որմիզդն կոչէին: Նա եւ ոչ յետ նորա որդւոյ նորին Ռոստոմայ, որ էր իշխան ի կողմանս Ատրպատականի. եւ էր խռովութիւն մեծ ի մէջ երկոցունց:

 41:8 Now the aspet Varaztirots’, called by the kings Jawitean Khosrov, son of the great Khosrov Shum, brought complete prosperity to all the land of Armenia. But he did not submit or pay allegiance to the great prince in Atrpatakan who was called Khoṙokh Ormizd, nor likewise after him to his son Ṙostom, who was prince in the territory of Atrpatakan. There was a great altercation between the two:

41:9 Ապա եւ զաւրավարն Յունաց Մժէժ սկսաւ եւ նա առնել չարախաւսութիւն զասպետէ առ Ռոստոմայ իշխանին, որ յԱտրպատական աշխարհին: «Մի կացցէ սա ի Հայս. ապա թէ ոչ՝ խռովութիւն մեծ լինիցի ի մէջ երկոցունց թագաւորացն»: Եւ արձակեալ նորա զեղբայր իւր դարիքպետ, զի երթեալ ձմերեսցէ ի Դըւնի, եւ ապա կապեսցեն զասպետ եւ առեալ գնասցեն:

 41:9 Then the Greek general Mzhēzh began to slander concerning the aspet to prince Ṙostom who was in Atrpatakan. ’Let him not remain in Armenia; otherwise there will be great dissension between the two kings. ’ So, he sent his brother as darik’pet to go and winter at Dvin, and then arrest the aspet and bring him back:

41:10 Արդ՝ զի ամենայն զաւրն Պարսից սիրէին զասպետ՝ մի ոմն յիշխանաց անտի մեծ ազդ արար նմա եւ ասէ. «Տես զանձն քոյ, զի վաղիւ կապելոց են զքեզ»: Իսկ ասպետ առեալ զկին իւր եւ զորդիս՝ փախեաւ ի գիշերի, եւ ճանապարհ կալեալ գնաց ի Տարոն: Եւ անդ երթեալ ժողովեաց զզաւրս իւր. եւ խնդրեալ երդումն ի թագաւորէն Երակլէ, զի մի հեռացուսցէ զնա յաշխարհէն իւրմէ, եւ ընկալեալ երդումն հաւատարիմ՝ երթեալ յանդիման լինէր նմա յԱսորեստանեայց աշխարհին:

 41:10 But because all the Persian army loved the aspet, one of the princes gave him a strong warning and note: ’Look out for yourself, because tomorrow they will arrest you. ’ So, the aspet, taking his wife and children, fled by night and travelled to Taron. Arriving there, he gathered his troops and requested an oath from king Heraclius that he would not remove him from his own land. Having received a reliable oath, he went to meet him in the land of Asorestan:

41:11 Յայնժամ երդուաւ նմա թագաւորն Երակլոս եւ ասէ. «Կացցես առ իս սակաւ ժամանակս, ապա արձակեցից զքեզ պատուով մեծաւ յերկիր քոյ»: Եւ մեծացոյց զնա քան զամենայն պատրիկսն որ էին ի թագաւորութեան նորա: Եւ գնացեալ ի պաղատն՝ ետ նմա ապարանս թագաւորականս եւ գահոյս արծաթի եւ գանձս բազումս յոյժ: Եւ որդի նորա Սմբատ էր սիրելի սենեկապետին Երակլի:

 41:11 Then king Heraclius swore to him and note: ’Remain with me a little time, then I shall send you with great honour to your country. ’ He honoured him more than all the patriks who were in his kingdom. On returning to the palace, he gave him royal residences, cushions of silver, and very many treasures. And his son Smbat was dear to Heraclius’ chamberlain:

41:12 Եւ այս է չարութիւն եղեալ յորդի կայսերն Երակլի՝ ի յանցս մեծս, որում անուն էր Աթաղարիկոս, որ եւ խողխողեաց զսիրտ հաւրն եւ խրամատեաց զհրաշալի անձն, եւ յերեսաց նորա զգեղեցկութիւնն, եւ պատճառք կորստեան իւր անձին եւ բազմաց: Քանզի միաբանեալ սա եւ Թէոդորոս եղբաւրորդի Երակղի, անուանեալն Մագիստրոս, եւ բազումք ի մեծամեծաց քաղաքին, եւ Վահան Խորխոռունի. սոքա ամենեքին միաբանեալ սպանանել զԵրակլոս, եւ զորդի նորա զԱթաղարիկոս նստուցանել յաթոռ թագաւորութեանն:

 41:12 This is the wicked deed, a great crime, attributed to the son of the emperor Heraclius, whose name was Athalarikos, which stifled the heart of his father and destroyed his splendid soul and the beauty of his face, and was the cause of his own (destruction) and that of many. For he joined Theodore, the nephew of Heraclius called Magistros, and many of the magnates of the city and Vahan Khorkhoṙuni. They all conspired to kill Heraclius and set his son Athalarikos on the throne of the kingdom:

41:13 Գտաւ ի խորհրդեանն յայնմիկ լեալ Վարազտիրոց, որդի Խոսրովայ Շումն Սմբատայ. բայց չէր միաբանեալ սպանման թագաւորին եւ որդւոց նորա. այլ ասէ. «Դուք ասէք զնոսա տեղապահս Աստուծոյ, ապա ոչ է պարտ լինել այդմ բանի, եւ յայդմ խորհրդի ոչ միաբանիմ ընդ ձեզ»: Եւ բանք խորհրդեանն պատմեցաւ լիով յունկն թագաւորին յումեմնէ կորատորէ, որ էր լեալ ի խորհրդեանն:

 41:13 Varaztirots’, son of Khosrov Shum Smbat, was involved in that plot, but he did not agree to the murder of the king and his sons. Rather, he note: ’You call them vicars of God; so, it is not right to participate in that act, and I will not join with you in that plot. ’ The details of the plot were conveyed in full to the ear of the king by a certain curator, who had been involved in the plot:

41:14 Իբրեւ հաւաստութեամբ ի վերայ եհաս թագաւորն՝ հրամայեաց ընդ առաւաւտն ունել զորդի իւր եւ զեղբաւրորդի եւ զամենեսեան որք ընդ նոսա էին. կտրել զքիթս եւ զաջոյ ձեռնն ամենեցուն: Բայց արձակեալ պատգամ առ ասպետ՝ ասէ. «Փոխանակ զի արարեր դու այդպիսի առ իս, եւ ոչ կամեցար արկանել զձեռն քոյ յարիւն իմ եւ յարիւն որդւոց իմոց, եւ ես ոչ արկից զձեռն իմ եւ քեզ եւ յորդիս քոյ:

 41:14 When the king knew of it for certain, he ordered that the next morning his son and nephew and all their fellow-conspirators be arrested and the nose and right hand of them all be cut off. But to the aspet he sent a message: In return for your acting thus towards me, and not wishing to lay your hand on my life and that of my sons, I shall not set my hand on you or your sons:

41:15 Բայց երթ կաց ուր եւ հրամայեցից քեզ, եւ արարից ի վերայ քոյ ողորմութիւն»: Եւ թէպէտ բազում անգամ աղաղակեցին կողմանքն՝ թէ «մեռցի», սակայն նա ոչ կամեցաւ լսել նոցա: Այլ հրամայեաց տանել զնա եւ զկին նորա եւ զորդիս նորա ի կղզի եւ ի քաղաքն նեղութեանն, որում Աքսորն կոչեն:

 41:15 But go and stay where I shall command you, and I shall have mercy upon you. ’ Although his supporters often cried out: ’Let him die’, yet he did not wish to heed them. But he ordered him and his wife and children to be taken to an island and the city of constraint which they call ’Exile’:

41:16 Գտաւ լեալ ի խորհրդեանն յայնմիկ եւ Դաւիթ Սահառունի, զոր կապեալ Մժեժայ առաքէ ի պաղատն: Եւ հատեալ նմա զկապանս իւր ի ճանապարհին՝ սատակէ զարսն որք տանէին զնա: Եւ դարձեալ անդրէն միաբանէ ընդ ինքեան զզաւրս Հայոց, յարձակի ի վերայ Մժեժի Գնունւոյ զաւրավարին Յունաց, հարեալ սատակէ զնա եւ զՎարազ Գնել Գնունի: Եւ առ յինքն զաւրավարութիւնն կամակցութեամբ եւ սիրով ամենայն զաւրացն:

 41:16 Also involved in that plot was Dawit’ Sahaṙuni, whom Mzhēzh arrested and sent to the palace. But on the way he cut his bonds and killed the men who were escorting him. He returned and united under his command the Armenian army. Attacking Mzhēzh Gnuni the Greek general, he defeated and killed both him and Varaz Gnel Gnuni. Then he took for himself command of the army with the agreement and support of all the troops:

41:17 Իսկ թագաւորն առնէ ըստ խնդրոյ իշխանացն զնա իշխան ի վերայ ամենայն աշխարհացն, եւ տայ նմա պատիւ կիւրապաղատութեանն, եւ հաստատէ զնա ի ծառայութիւն իւր, եւ կալեալ զիշխանութիւնն ամս [Գ] ամենայն ճոխութեամբ մեծապէս: Ապա անարգեալ ի զաւրացն՝ հալածեցաւ, եւ անմիաբան լեալ ամենայն ազատացն՝ կորուսին զերկիրս Հայոց:

 41:17 Then the king, at the request of the princes, made him prince over all the territories (of Armenia) bestowed on him the title of curopalates, and confirmed him in his service. He held the office for three years with great magnificence; then, discredited by his soldiers, he was expelled. Since all the nobles were disunited, they ruined this land of Armenia:

41:18 Բայց միայն աստուածասէր եւ քաջ իշխանն Ռշտունեաց գաւառին Թէոդորոս կազմէր զզաւրս իւրոյ կողմանն հանապազ եւ զգուշանայր զտիւ եւ զգիշեր ըստ իւրոյ քաջ իմաստութեանն, ոչ սակաւ աւճիրս գործէր ի թշնամեացն: Եւ շինեալ զԱղթամար կղզի՝ անդ ապրեցուցանէր զբազում գաւառս:

 41:18 But only the pious and valiant prince of the province of Ṙshtunik’, T’ēodoros, kept the troops of his region in continuous readiness, and by constant attention day and night in accordance with his noble wisdom he inflicted no few losses on his enemies. Building up the island of Aghtamar, from there he saved many provinces: