20:0 Եւ էր Յազկերտի արքայի հազարապետ մի Միհրներսեհ անուն, այր չարահնար եւ դժնամիտ. որոյ արկեալ ի միտս ի շատ ամաց զխորհուրդս անաւրէնութեան, ի կործանումն եւ ի կորուստ թուլամիտ ոգւոց. որում գտեալ աւժանդակ չար եւ սադրիչ անաւրէն թիւնաւոր բազմաժամանակեայ մտածութեան իւրում` այր մի ի տոհմէն Սիւնեաց, որոյ անունն էր Վարազվաղան:

 20:0 King Yazkert had a hazarapet named Mihrnerseh who was a malicious, malignant person. For many years he had been thinking about an impious plan, leading to the destruction and ruin of feeble souls. In this poisonous long-meditated scheme, (Mihrnerseh) had as a wicked assistant and impious supporter a man from the Siwnik’ tohm, named Varazvaghan:

20:1 որով ըստ նմանութեան սատանայի, որ ի դրախտին աւձիւն խաբեաց զնախաստեղծին հաղորդն` նոյնպէս եւ նա նովաւ զիւրոյ դառն կամացն վճարել ջանայր զհաճոյսն:

 20:1 Just as Satan in Paradise used a snake as an accomplice and deceived the First-Created, so (Mihrnerseh) attempted to satisfy his bitter will by means of him:

20:2 Եւ էր Վարազվաղանս այս փեսայացեալ իշխանին Սիւնեաց Վասակայ. որ եւ ըստ համբաւոյ ոմանց` ատելութեամբ մեծաւ ասէին զկեալն ընդ միմեանս զՎարազվաղանայ եւ զդստեր իշխանին Սիւնեաց. յաղագս որոյ ծանր քինու հայէր հայր աղջկանն ընդ փեսային իւրում եւ հնարէր սպանմամբ խնդրել զվրէժս թշնամանաց դստերն իւրոյ, մինչեւ հալածեալ հանէր զնա յաշխարհէս Հայոց:

 20:2 This Varazvaghan was the son-in-law of Vasak, prince of Siwnik’. According to some, there was great hatred between Varazvaghan and the daughter of the prince of Siwnik’. Consequently, the girl’s father looked at his son-in-law with heavy resentment. He sought to avenge the insults shown to his daughter by plotting to kill (Varazvaghan) and thus persecuted him until he left the land of Armenia:

20:3 Եւ չարիմացին Վարազվաղանայ գիտացեալ զանհնարին ոխութիւնն Վասակայ, եւ զի ոչ կարէր հանդուրժել սաստիկ բռնութեան աներոյն, յաղագս հզաւրապէս ճոխութեանն, որով վարէր ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ` փախուցեալ յերկիրն Պարսից առ Միհրներսեհ հազարապետն Արեաց անկանէր:

 20:3 When the malicious Varazvaghan realized the incredible rancor of Vasak, and was unable to tolerate the severe violence of his father-in-law because of the mighty authority which he exercised in the period of his princedom, he fled to the country of Iran, to Mihrnerseh, hazarapet of the Aryans:

20:4 Եւ վաղվաղակի խորհուրդ դիւական ի միտս արկեալ` առաջնորդ կորստեան աշխարհիս լինէր, ճանաչելով ի նոյն խորհուրդ չարութեան յորդոր եւ զկամսն Միհրներսեհի. մտածութիւն անաւրէն ի միաբանութիւն բանսարկուին ի մէջ առեալ` ուրանայր զճշմարտութիւնն եւ տարերց հաստատելոց յԱրարչէն ի սպասաւորութիւն մարդկան, արեգական եւ լուսնի` երկիր պագանէր. եւ ճեղքեալ ինքնակամ յաւժարութեամբ ի սուրբ եւ յարդար քարոզութենէն կենաց, զոր նահատակն եւ առաքեալն Հայոց Գրիգորիոս բազում եւ մեծամեծ վիշտս կրելով` անձանձրոյթ աղաւթիւք եւ անզրաւ խնդրուածովք զցայգ եւ զցերեկ վարդապետեալ սերմանեալ յամենայն ոգի, արհամարհեալ մերժէր յինքենէ անաւրէնն Վարազվաղան:

 20:4 He soon had the diabolical idea of becoming the director of the destruction of the land, and in this plan of wickedness he accepted the encouragement and will of Mihrnerseh. He had the impious idea of uniting with the devil, and, apostasizing the truth, he worshipped the sun and the moon—elements established by the Creator to serve humankind. The impious Varazvaghan voluntarily separated from and rejected the blessed and just preaching of Life which the martyr and apostle of Armenia, Gregorios (who bore many very great sorrows) with tireless prayers and perpetual requests day and night implanted as a seed and nurtured in every soul:

20:5 Եւ մտեալ ի տուն մոխրանոցին զկրակն ասաց գոլ աստուած, եւ ուրացեալ յանքակ եւ ի միասնական սուրբ Երրորդութենէն` եղեւ դեղագործ մահու եւ մատռուակ կորստեան ոգւոց, անաւրինաւն Միհրներսեհիւ, ամենայն տկարամիտ անձանց:

 20:5 He entered the fire-temple and stated that the fire was a god. Apostasizing the inseparable, united holy Trinity, he became the cup-bearer of poison for the ruination of souls and of all weak-minded individuals, by means of the impious Mihrnerseh:

20:6 Որում այնուհետեւ եղեալ վարդապետ` ուսուցանէր փութապէս ի տուէ եւ ի գիշերի դառն իշխանն Միհրներսեհ զպիղծ սեպուհն Սիւնեաց զՎարազվաղան, ասելով այս պէս, թէ «Հայեա՛ց մտաց աչաւքդ եւ տե՛ս թագաւորութիւն մի այսպիսի, որ ահաւոր է եւ ի վեր քան զամենայն թագաւորութիւնս, եւ սաստկութիւն առնեւձիոյ եւ հրահանգի եւ կամ կազմութիւն զինու, որ սարսեալ դողացուցանէ զամենայն տեսողս եւ զլսողս, զհնազանդս եւ զանհնազանդս. ընդ նմին եւ զաւրինացս յայտնապէս ըստ արժանի մեծ թագաւորութեանս զընտրողութիւն, զստոյգն եւ զվայելուչն:

 20:6 This bitter prince Mihrnerseh then became vardapet to the loathsome sepuh of Siwnik’, Varazvaghan, who instructed the latter day and night, saying: “Look with your mind’s eye, and behold such a kingdom as this one: mighty, and above all other kingdoms. (See) the power of the cavalry, the discipline and organization of the army which causes all observers and listeners, obedient and disobedient, to shiver with fear. (See) too the clearly choice, correct, and attractive faith which befits this great kingdom:

20:7 Քանզի ո՞վ ոք ոչ տեսանէ յամենայն տիեզերս զարեգականն զփառաւորութիւնն, որոյ ճառագայթիւք լուսաւորին ամենայն եղեալք խաւսնոց եւ անասնոց. եւ կամ զհրոյ աւգտակարութիւն, որով կերակրին եւ վայելեն ամենայն բանաւորքս. եւ կամ տարերքս եւ քաղցրախառն աւդոց շնչմունք, որով բոյսք եւ սերմունք ատոքացեալք եւ հասեալք ի կատարելութիւն` մատուցանեն մարդկան զկեալն բարի եւ զուրախանալն:

 20:7 For who in the entire world does not see the glory of the sun (whose rays illuminate all rational and irrational beings), or the usefulness of fire (with which all are fed, and which enjoy), or the elements or the breath of sweet air (by which plants and seeds sprout and reach maturity) which offer humankind the good life, and happiness:

20:8 Արդ` թէպէտ եւ անհնազանդ են մեզ այնոքիկ, տեսանեն զայս ամենայն եւ ոչ իմանան, վասն զի ոչ ունին իբրեւ զմեզ մեծ իմաստս եւ խոհականութեան խրատս:

 20:8 Now while those (people) who are not obedient to us see all of this, they do not comprehend it, for unlike us they lack our great wisdom and xrad of good sense:

20:9 Եւ վասն զի չկարացեալ ճանաչել այնպիսեացն զաստուածս եւ ոչ զաւգուտսն, որ յիւրաքանչիւր ումեքէ յաստուածոցն բաշխին ի մարդիկ` յայտնի է եւ ստուգապէս, թէ եւ աստուածոցն ցասուցեալ` չկամեցան զիւրեանց բարութիւնսն, որ ի միոյ միոյ որոշողութեամբ պարգեւի յաշխարհս` ծանուցանել անմտացն:

 20:9 Such people are unable to recognize the gods and the benefits which are given to humankind by each god in every decision, and clearly the gods are angered when they cannot make the foolish realize the benevolence which they bestow on the land:

20:10 Իսկ որք ընդ մերով մեծ իշխանութեամբս հնազանդեալ են ազգք եւ ընդ ձեռամբ այսպիսի ահեղ եւ սաստիկ կարգեալք են ընդ թագաւորութեամբ` կորնչին զյաւիտենական կորուստն, եւ մեք մեղադրեալք յաստուածոց՝ պատուհասիցիմք:

 20:10 But the peoples who have submitted to our great authority, yet adhere to such awesome and severe rules against the realm are eternally lost, while we will be punished for it, for sinning against the gods:

20:11 Զորոյ անմիտ վարդապետութիւն զխորամանգ ուսուցչին Միհրներսեհի լուեալ խելացնոր աշակերտ նորա Վարազվաղան` չկարաց զգալ յապշութենէ սատանայազէն պղտորեալ մտացն, եւ առնել անդրէն պատասխանի անզգայեալ վարդապետին, թէ «Աստուած, որ ինքն յինքեան պակաս է եւ թերակատար, զիա՞րդ կարէ տալ այնպիսին այլում զկատարելութեան խնդիրս:

 20:11 When this senseless doctrine of the wily teacher Mihrnerseh was heard by his crazed pupil, Varazvaghan, the latter (stupified by Satan who polluted his mind) could not question the dull vardapet how a god who is himself lacking and incomplete could grant the requests of another:

20:12 Քանզի զգոյսն իւր ոք կարէ տալ խնդրողին. իսկ որ ինչ իւր ոչ գոյ ուրուք, այլ որպէս մասն ինչ ի բազում մասանց յումեքէ առեալ ունիցի յանձին` կարէ տալ յայնմ մասնէ զոր ինչ ունի. իսկ զոր ինքն ոչ ունի` յայտնի է թէ եւ այլում շնորհել զայն ոչ կարէ:

 20:12 One can give what he has to the seeker of it, and one can give a part of what he has received from another, to the seeker. But clearly one cannot bestow on another what he himself does not have:

20:13 Վասն զի թէ տապացեալ ոք կարաւտեսցի զովանալոյ, եւ մատուցեալ զայն խնդրեսցէ դարձեալ ի ջերմութենէ` չպատահէ խնդրոյն. այլ եւ խնդրողն յոյժ անմիտ ճանաչի յամենեցուն եւ արժանի ծաղու:

 20:13 For should someone who is hot and in need of cooling request it from the heat, he will not receive it. Rather, the seeker is regarded as extremely foolish by everyone and deserving of ridicule:

20:14 Քանզի եւ նոյն ինքն խնդրողն հաւաստեաւ գիտէ, թէ որ ինչ ինձս պիտի, յորմէ կամիմն խնդրել` նորա չիք, եւ ոչ տալ կարէ. եւ բազում թախանձանաւք եւ յերկար դեգերմամբ խնդրեսցէ յայնպիսւոյն` անմիտ է եւ լի է ապաշաւութեամբ. որպէս թէ ի ջրոց ոք խնդրիցէ ցամաքութիւն, եւ ի հրոյ հայցիցէ ոք գիճութիւն, եւ կամ զարեգակն աղաչեսցէ ոք յաղագս զովացուցանելոյ, եւ կամ ի գիշերոյ պահանջեսցէ ոք լոյս:

 20:14 Even the seeker knows that if he asks for something he needs from someone who does not have it, he is unable to give it. To request it from such a one, with many entreaties and protracted pleading, is senseless and full of mortification—as it would be to seek dryness from water, moisture from fire, coolness from the sun, or light from the night:

20:15 Այլ զեդեալն ի նոսա յԱստուծոյ մասունս` կան եւ ունին, սահմանեալ զնոյն եւ մատակարարեալ ըստ իւրաքանչիւր մասին, հարկաւորին անդադար հատուցանել աշխարհի, ոչ իւրեանց կամաւ, այլ ըստ հրամանի Արարչին իւրեանց, որ էն Աստուած ճշմարիտ, արարիչ ամենայն լինելութեան ժամանակաց եւ տարերց, ջերմութեան եւ ցրտութեան, ցամաքութեան եւ խոնաւութեան, լուսոյ եւ խաւարի. եւ ունի յինքեան զամենայն բովանդակապէս. եւ որք խնդրեն ի նմանէ արժանաւորապէս` տայ եւ լնու զամենայն կատարելապէս ըստ իւրաքանչիւր ուրուք պիտոյից եւ կամաց:

 20:15 While these (individual) parts indeed have power, it was given to them by God Who stipulated it, and they are obliged to ceaselessly give it to the world—not by their own will, but rather at the command of their Creator Who is the true God, creator of all fulfullment of time and of the elements—of heat, cold, dryness, dampness, light and darkness, and God contains all of them within Himself. To those who worthily request things from Him, He gives and totally accomplishes, according to each person’s needs and wants:

20:16 Զոր եւ իւր իսկ ուսեալ զայս ամենայն ի մանկութենէ իւրմէ անաւրէնն Վարազվաղան` քաջ գիտէր. բայց ի նախանձ անաւրէնութեան ընկղմեալ ընդ աներոյն` խորհէր ի միտս իւր այրն աստուածուրաց, սադրելով նմա դիւին, որ միացեալ ներկեալ էր ի սրտի նորա, թէ «իմաստս այս իմ եւ ջանս եւ արարուած` երկուց իրաց առիթ է ինձ բարւոյ. կա՛մ հաւանի աշխարհն Հայոց եւ ուրանայ` մեծաց պարգեւաց եւ պատուոյ արժանի լինիմ յԱրեաց, որպէս հաւատարիմ նախագիւտ եւ աւգտացոյց այսպիսի կարեւոր եւ մեծ իրաց. եւ կամ չհաւանին յանձն առնուլ եւ ընդդիմանան, եւ չկարացեալ կալ առաջի այսպիսի մեծի ուժոյ` կորնչին ամենեւիմբ տամբք եւ կարասեաւ. կորնչի թերեւս եւ իմ թշնամին յիրիս յայսմիկ:

 20:16 The impious Varazvaghan had learned all of this from childhood and knew it well. But submerged in the envy of impiety against his father-in-law, this denier of God, (Varazvaghan), urged on by the devil with whom he had allied, and who had stained his heart, had conceived of the following plan: “This wisdom and the efforts I have undertaken may bring me one of two results. Either the land of Armenia will accept (Zoroastrianism) and apostasize, in which case I will merit great gifts and honor from the Aryans, as the loyal individual who first conceived of and facilitated such an important and great affair. Or, (failing that) should (the Armenians) reject and resist it, they will be unable to resist such a great (military) force (as Iran) and will be completely ruined, with their Houses and belongings, and perhaps my enemy will be lost in this situation:

20:17 Եւ ես թէպէտ եւ ոչ միոյ այլ իմիք չհանդիպիմ բարւոյ` սակայն շատ իսկ է ինձ եւ բաւական լուրն եւ տես կորստեան թշնամւոյ իմոյ քան զամենայն աւգուտս եւ մեծութիւնս որ են յաշխարհի:

 20:17 And even if I receive not a single benefit from it, it will be more than enough for me to hear of and witness the destruction of my enemy—even more (satisfying) than (achieving) all the benefits and greatness in the world:

20:18 Եւ զայս ամենայն չար իմացմունս անձին իւրում եւ զաւակի, իմացեալ Սիւնւոյ սեպհին անաւրինի եւ տարեալ ի գլուխ` չմոռացաւ եւ աստուածային տեսչութիւնն. այլ աստէն իսկ նախ ընկալեալ յարդար դատաստանէն Աստուծոյ զվճիռ հատուցման ըստ արժանի գործոց իւրոց. քանզի տեսիլ նշաւակի եղեւ ամենայն տոհմին իւրոյ եւ գաւառին մարդկան:

 20:18 Divine providence did not forget all of these wicked thoughts of the impious sepuh from Siwnik’ and his son, (thoughts which Varazvaghan) had brought to a head. Indeed, from this time on God’s righteous judgement requited him with a verdict befitting his deeds. For (Varazvaghan) became an object of ridicule to his entire tohm, and to the people of (his) district:

20:19 Վասն զի ի խորհրդակցէն, ի դիւէն իւրմէ, տանջեալ ամս բազումս առաջի ամենեցուն հանապազաւր նշաւակաւք, զգետնեալ փրփրէր անզգայութեամբ, եւ չկարացեալ ասել, թէ մեղայ:

 20:19 for many years he was tormented by his adviser, his dew, in the presence of everyone, becoming a constant spectacle. He fell to the ground foaming in senselessness and was unable to say that he had sinned:

20:20 Վասն որոյ գտեալ դիւին ամենաթափուր զայրն ի խնամոց մարդասիրին` յետոյ ապա սաստիկ եւ անհնարին խայտառականաւք մինչ ի բազում ժամանակս չարալլուկ կտտանաւք զարկուցեալ` հեղձոյց:

 20:20 Consequently, when the dew found that the man had been abandoned by the care of God, he afflicted him for a long time with severe, unbelievable torments and afflictions until (the [dew] choked him:

20:21 Որ եւ զմնացորդս ժահահոտ չարահամ խորտկին իւրոյ եթող զաւակին իւրում, ըստ գրեցելումն ի վեշտասաներորդումն սաղմոսին. Յագեցան կերակրաւք, ասէ, - որ միւս եւս թարգման՝ խոզենեաւ ասէ, - եւ թողին զմնացուածս տղայոց իւրեանց:

 20:21 He left to his son the remnants of his stinking, foul-tasting dish, as is written in the sixteenth psalm: “They were satiated with their meal—of pork, as another translation has it —and left the remnants to their children:

20:22 Եւ այսպէս նորա աստէն ընկալեալ զհատուցումն մեղաց իւրոց` պահի եւ անշէջ գեհենոյն ի տարտարոսին` մատնել յաւիտենից եւ անանց բոցոյն:

 20:22 In the next world he will receive recompense for his sins, in Tartaros he will be kept in the inextinguishable Gehenna, and betrayed to the eternal and unpassable flames:

20:23 Յորոց ձեռն սկիզբն առեալ գայր տակաւ յերեւումն՝ կանխաւ տեսութիւն մարգարէական սուրբ նահատակին Գրիգորի տեսլեանն, որ երեւեցաւ նմա յԱստուծոյ. աղբիւրն կենաց, յորում լուացեալ դասք սեւագոյն այծեացն, ի սպիտակակիզն գոյն աւդեաց դարձեալք` արեգակնանման լուսափայլեալք երեւէին. յորոց կէսք ի լուացելոցն յետս դարձեալք ընդ կրունկն՝ անցանէին ընդ ջուրն, եւ փոխեալք ի նմանութենէ սպիտակացեալ գառանցն ի գոյն սեւացեալ գայլոցն` յարձակէին ի վերայ գառանցն եւ արեան ճապաղիս հանէին:

 20:23 This recalls yet another apparition, the prophetic vision which appeared to the blessed champion Gregory from God. (In this vision), he saw the classes of black goats which, after washing in the fountain of Life, were turned to the glittering white color of ether and shone like the sun. Half of those who had so washed turned back and, crossing through the water, they changed from being like white sheep to being black wolves, attacked the lambs and made a carnage:

20:24 Որոց նախ եւ առաջին յառաջատեսութեանն սրբոյն, ի գառնութենէ ի գայլութիւն փոփոխման` այն այր ի տոհմէն Սիւնեաց եղեւ պատճառ կորստեան բազմաց եւ կոտորածի աշխարհիս Հայոց:

 20:24 Resembling those lambs which were transformed into wolves, that man from the tohm of Siwnik’ was the cause of the loss of many people, and of the destruction of the land of Armenia: