34:0 Խոսրով մերժէ առնել հաշթիւն. պատերազմ առ Կեսարեաւ, փախուստ Յունաց. Հահէն առնու զՄելիտինէ: Զաւրավարք պարսիկք ի Հայս: Փիլիպպիկոս արշաւէ յԱյրարատ եւ դառնայ ի փախուստ: Նստուցանել Հերակլի զԿոստանդին զորդի իւր յաթոռ թագաւորութեանն եւ երթալ յԱսորեստան: Պարտութիւն նորա առ Անտիոք քաղաքաւ: Երկրին Պաղեստինացւոց հնազանդի ի ծառայութիւն Պարսից: Ապստամբութիւն Երուսաղէմ քաղաքի, առումն եւ կոտորած անհնարին: Գերումն խաչափայտին: Հրաման յարքայէն Խոսրովայ՝ շինել անդրէն զԵրուսաղէմ:

 34:0 Khosrov refuses to make a treaty; a battle near Caesarea; flight of the Greeks. Shaken takes Melitene. Persian generals in Armenia. P’ilippikos makes a foray into Ayrarat and returns in flight. Heraclius establishes his own son Constantine on the throne of the kingdom and goes to Asorestan. His defeat by the city of Antioch. The land of Palestine submits to Persian sovereignty. Rebellion of the city of Jerusalem, its capture and a fearful slaughter. Captivity of the Cross. Command from king Khosrov to rebuild Jerusalem:

34:1 ԽՈՍՐՈՎ [ԻԲ], ԵՐԱԿՂՈՍ ԶԱՌԱՋԻՆՆ:

 34:1 The [22nd] year of Khosrov; first of Heraclius:

34:2 Եւ եղեւ ի ժամանակին յայնմիկ գումարել զաւրս Երակլի՝ որ ի կողմանս Եգիպտացւոց, յամի քսաներորդի երկրորդի թագաւորութեանն Խոսրովայ, եւ նաւեալք ընդ ծով՝ հասին ի Կոստանդնուպաւլիս, եւ սպանեալ զՓոկաս թագաւոր՝ նստոյց զՀերակղոս զորդի իւր յաթոռ թագաւորութեանն, եւ արար յամենայն երկիրն խաղաղութիւն:

 34:2 It happened at that time that Heraclius gathered the troops who were in the regions of Egypt, in the [22nd] year of the reign of Khosrov. Sailing across the sea, they reached Constantinople. Having slain king Phocas, Heraclius seated his own son on the throne of the kingdom, and made peace in the whole land:

34:3 Եւ եղեւ իբրեւ թագաւորեաց Հերակղոս՝ արձակեաց հրեշտակս մեծապէս գանձիւք եւ հրովարտակաւք առ արքայ Խոսրով՝ խնդրել զխաղաղութիւն մեծաւ թախանձանաւք: Որում ոչինչ կամեցաւ լսել արքայ Խոսրով ասելով. «Իմ է թագաւորութիւնն այն, եւ ես զԹէոդոս զորդին Մաւրկայ նստուցի թագաւոր:

 34:3 When Heraclius became king he sent messengers with splendid treasures and letters to king Khosrov to request peace in a most solicitous manner. King Khosrov was quite unwilling to heed him, saying: ’That kingdom is mine, and I established T’ēodos, son of Maurice, as king:

34:4 Եւ նա երթեալ առանց մեր հրամանի թագաւորեաց, եւ զմեր գանձն մեզ ընծայս մատուցանէ. բայց ես ոչ դադարեցից՝ մինչեւ առից զնա ի բուռն իմ»: Եւ առեալ զգանձն՝ հրամայեաց սպանանել զհրեշտակս նորա, եւ բանից նորա ոչ արար պատասխանի:

 34:4 But this one has become king without our permission and offers us our own treasure as a gift. However, I shall not desist until I have taken him in my grasp. ’ Taking the treasure, he ordered his messengers to be killed, and made no response to his proposals:

34:5 Յայնժամ գումարել Երակլի զզաւրս իւր՝ բանակեցաւ շուրջ զքաղաքաւն եւ արգել զնոսա յարշաւանաց իւրեանց: Եւ գումարեալ զզաւրն ի ձեռն կուրատորի ուրումն, հրաման ետ զգուշանալ, եւ ինքն գնաց ի տեղի իւր:

 34:5 Then Heraclius gathered his troops, camped around the city, and prevented them from raiding. Putting his army under the command of a certain curator, he ordered him to act defensively, and went himself to his own place:

34:6 Եւ պաշարեցին զքաղաքն Կեսարացւոց տարի մի, եւ նեղեցաւ զաւրն Պարսից ի կերակրոյ. եւ զի ոչ գոյր խար երիվարացն բազմութեան: Եւ եղեւ իբրեւ հասին յաւուրս ամառնային ջերմութեանն, եւ լցեալ սեռնեցան վայրքն բուսով դալարոյ՝ հրդեհեցին զքաղաքն հուրբ, եւ ելեալ գնացին բռնութեամբ, հարեալ զՅոյնն եւ փախստական արարեալ յետուստ իւրեանց. եւ ինքեանք երթեալ ի սահմանս Հայոց: Եւ ձմերեալ զաւրն Պարսից ի Հայաստան աշխարհին:

 34:6 They besieged the city of Caesarea for one year; the Persian army was pressed for food, nor was there forage for the multitude of their horses. When they reached the warm days of summer and the countryside was filled with fresh green vegetation, they set the city on fire, and coming out in force defeated the Greeks, put them to flight and pursued them. Then they entered Armenian territory, and the Persian army wintered in Armenia:

34:7 Կոչի Շահէն փութանակի ի դուռն թագաւորին Պարսից, եւ հրաման տայ նմա արքայ երթալ անդրէն ընդ արեւմուտս փութանակի: Իսկ նորա առեալ զզաւրս իւր յաւուրս ամարայնոյ գնացեալ հասանէ ի Կարնոյ քաղաք, եւ դիմեալ ի վերայ Մելտինոյ, առնու զնա եւ հնազանդէ ի ծառայութիւն: Եւ ինքն գնացեալ միանայր ի զաւրն Խոռեմայ, որ էր ի Պիսիդացւոց կողմանէ:

 34:7 Shahēn was summoned in haste to the court of the Persian king. The king ordered him to go immediately back to the west. Taking his army, he reached the city of Karin in the days of summer. Then marching on Melitene, he captured it and brought it into subjection. He went on and joined the army of Khoṙeam, who was in the region of Pisidia:

34:8 Եւ յոստանն Դըւնայ եկն փոխանակ Շահրայենպետի՝ Պարսեանպետ Պարշընազդատ ապա Նամդար Վշնասպ. ապա Շահրապղական: Սա արար կռիւ մի ի Պարս եւ յաղթեաց. ապա Ըռոճ Վեհան: Սա հետամուտ լեալ զհետ թագաւորին Երակղայ ի Հայս մինչեւ ի սահմանս Ասորեստանի, մինչեւ եղեւ պատերազմ մեծ ի Նինուէ, յորում անկաւ ինքն եւ ամենայն զաւրք իւր:

 34:8 To the capital Dvin there came to replace Shahrayenpet, Parseanpet Parshěnazdat; then Namdar Vshnasp; then Shahrapłakan. He fought a battle in Persia and won. Then Ĕṙoch Vehan. It was he who pursued king Heraclius into Armenia as far as the borders of Asorestan, until there was a great battle at Nineveh, in which he himself fell and all his army:

34:9 Իսկ թագաւորն Երակղոս գումարէ զՓիլիպիկոս զոմն երէց ի զաւրավարութիւն: Եւ էր լեալ Փիլիպիկոսս այս փեսայ կայսերն Մաւրկայ, եւ բազում ժամանակաւ արարեալ զաւրավարութիւն՝ գործէր զմարտից յաղթութիւն: Եւ ապա յանկարծաւրէն արկեալ ի միտս իւր անդրէն յաւուրս Մաւրկայ թագաւորութեանն, կտրեալ զհերս գլխոյ իւրոյ եւ զգեցեալ զքահանայութիւն՝ զինուորեցաւ յուխտ եկեղեցւոյ:

 34:9 Then king Heraclius appointed a certain priest P’iłippikos as general. This P’iłippikos had been the son-in-law of the emperor Maurice, and having exercised command over a long time he was accustomed to gaining the victory in battle. But suddenly he had decided in the days of Maurice to cut the hair of his head, take on the priesthood, and become a soldier in the clergy of the church:

34:10 Արդ՝ զսա բռնադատեալ Հերակղի, կարգէ զաւրավար եւ արձակէ ի կողմանս արեւելից զաւրու մեծաւ: Եւ նորա դիմեալ ընդ Կեսարիա Կապադովկացւոց՝ երթեալ հասանէր ի Հայաստան երկիր, ի գաւառ Այրարատայ, եւ բանակի ի դաշտին Վաղարշապատ քաղաքի:

 34:10 By compulsion Heraclius appointed him general and sent him to the east with a large army. Marching via Caesarea of Cappadocia he reached the land of Armenia, the province of Ayrarat, and camped on the plain of the city of Vałarshapat:

34:11 Հապճեպ ստիպով ի ձեռն թեթեւընթաց երագոտն սուրհանդակաց հրաման թագաւորին հասաւ. մեծաւ վտանգաւ ստիպէր զզաւրս իւր հասանել զհետ նորա եւ անյիշատակ ի միջոյ ի բաց բառնալ զզաւրն: Եւ նոքա երթեալ մեծաւ ստիպով հասին ի գաւառն Այրարատայ եւ բանակեցան ի վերայ գետեզերն Երասխայ, կամեցեալ առ վաղիւն խմբել զգործ պատերազմին:

 34:11 With rapid speed through very fast messengers the king’s order arrived. With great urgency he urged his army to pursue him and to exterminate the army without a trace. Marching very rapidly they reached the province of Ayrarat and camped on the bank of the Araxes, intending to join battle the next day:

34:12 Ի նմին ժամու ի գիշերին գնացեալ ի վերայ, Փիլիպպոսի ի Նիգ գաւառի եւ պատեալ զթիկամբք լերինն Արագածայ՝ երթեալ անցանէ ընդ Շիրակ եւ ընդ Վանանդ մերձ քաղաքաւն Կարնոյ եւ երթեալ հասանէ ի սահմանս իւր:

 34:12 At the same time, during the night, P’ilippos took the initiative in the province of Nig: skirting the back of Mount Aragats, he passed through Shirak and Vanand near the city of Karin, and reached his own frontier:

34:13 Իսկ զաւրն Պարսից, քանզի յաւգնեալ էր ի հեռաւոր եւ յայնպէս վտանգաւոր ուղեաց ճանապարհին, - քանզի բազումք մեռան ի ճանապարհին ի զաւրացն, եւ բազմաց երիվարք սատակեալ՝ անկանէին հետիոտս՝ ոչ կարացեալ հապճեպ ստիպով զկնի նոցա լինել հետամուտ: Այլ դադարեալ աւուրս ինչ. ապա գնացեալ հանգստիւ, երթեալ անցանէ ի կողմանս Ասորեստանի: Եւ բանակեցան անդէն ի տեղւոջն, ուր էին զառաջինն եւ լայնեալ յաջ եւ յահեակ իւրեանց՝ լաստեցան եւ կալան զերկիրն ամենայն:

 34:13 But the Persian army was unable to pursue them with any speed, because it was fatigued from the long and so dangerous journey - for many of the troops had perished on the way, and since the horses of many had been killed they had to march on foot. But they stopped for a few days, then proceeded gently and reached Asorestan. They camped at the same place where they had been previously; and spreading out to right and left, they seized and occupied the whole land:

34:14 Յայնմ ժամանակի թագաւորեցոյց Հերակղոս զորդի իւր զԿոստանդին, ետ զնա ի ձեռն սընկղիտոսին, եւ յանձնեալ ամենայն մեծամեծացն պալատոյն՝ հաստատեաց զնա յաթոռ թագաւորութեան իւրոյ: Եւ իւր առեալ յանձն զանուն զաւրավարութեան, հանդերձ եղբարբն իւրով Թէոդոսիւ գումարեալ ժողովեաց զբազմութիւն զաւրացն, եւ անցեալ գնաց յԱսորեստան ի կողմանս Անտիոքացւոց:

 34:14 At that time Heraclius made his son Constantine king; he put him in the charge of the senate, entrusted him to all the magnates of the palace, and confirmed him on the throne of his kingdom. He himself, having adopted the title of general, with his brother T’ēodos gathered the multitude of his troops and set out for Asorestan, to the region of Antioch:

34:15 Եւ եղեւ պատերազմ մեծ ի կողմանս Ասիացւոց եւ բռնացեալ հոսեցաւ արիւն զաւրականացն առ Անտիոք քաղաքաւ: Սաստիկ լինէր խումբ եւ խառնուրդ, եւ անբաւ կոտորածն ի մէջ տարուբերին. եւ յաւգնեալ վանեցան ի մարտին երկոքին կողմանքն: Բայց սակայն զաւրացեալ Պարսիկն՝ փախուցեալ զՅոյնն հալածեաց, եւ ստացաւ հանդերձ քաջութեամբ զյաղթութիւն:

 34:15 There was a great battle in Asia, and the blood of the soldiers flowed copiously by the city of Antioch. There was a terrible tumult and conflict, and limitless slaughter in the confusion. Both sides succumbed to exhaustion. However, the Persians gained strength, put the Greeks to flight and pursued them, and valiantly gained the victory:

34:16 Եւ եղեւ միւս եւս այլ պատերազմն մաւտ ի նեղուց մտին ի Կիւլիկեայ. եհար Յոյնն զՊարսիկն ի ճակատուն [ԸՌ] արանց սպառազինաց: Եւ ինքն դարձեալ փախստական գնաց. եւ զաւրացեալ զաւրն Պարսից՝ անցեալ կալաւ զՏարսաւն քաղաք եւ զամենայն բնակիչս Կիւլիկեցւոց գաւառին:

 34:16 A further battle occurred near the pass of the entrance to Cilicia. The Greeks smote the Persian force of [8,000] fully-armed men in the conflict, but then themselves turned in flight. The Persian army, strengthened, seized the city of Tarsus and all the inhabitants of the province of Cilicia:

34:17 Յայնժամ ապա ամենայն երկիրն Պաղեստինացւոց կամաւք հնազանդեցան ի ծառայութիւն արքային Պարսից. մանաւանդ մնացորդք ազգին Հեբրայեցւոց, ապստամբեալք ի քրիստոնէից եւ առեալ ի ձեռն զնախանձ հայրենի՝ մեծ աւճիրս վնասուց գործէին ի մէջ բազմութեան հաւատացելոցն: Երթեալ առ նոսա միաւորեցան խառն ի միաբանութիւն: Յայնժամ զաւրն արքային Պարսից նստէր ի Կեսարիա Պաղեստինացւոց, եւ զաւրավարն նոցա անուանեալ Ռազմիոզան, որ է Խոռեամ, խաւսէր ընդ Երուսաղէմի, զի կամաւք հնազանդեսցին ի ծառայութիւն, եւ ի խաղաղութեան եւ ի շինութեան պահեսցին:

 34:17 Then all the land of Palestine willingly submitted to subjection to the Persian king; especially the survivors of the race of Hebrews, rebelling against the Christians and embracing ancestral rancour, caused great harm among the multitude of the faithful. They went to them (the Persians) and made close union with them. At that time the army of the Persian king was encamped at Caesarea of Palestine; their general, called Ṙazmiozan, that is Khoṙeam, parleyed with Jerusalem that they should willingly submit and be left in peace and prosperity:

34:18 Արդ՝ նախ միաբանեալ հնազանդեցան ի ծառայութիւն, եւ մատուցին զաւրավարին եւ իշխանացն պատարագս մեծամեծս, եւ խնդրեալ ոստիկանս արս հաւատարիմս՝ նստուցին առ իւրեանց առ ի պահպանութիւն քաղաքին: Եւ յետ անցանելոյ ամսոց, մինչ միաբանեալ ամենայն ռամիկ կաճառացն մանկունք քաղաքին սպանին զոստիկանս թագաւորին Պարսից եւ ինքեանք ապստամբեալք ի բաց կացին ի ծառայութենէ նորա: Յայնժամ եղեւ պատերազմն ի մէջ բնակչացն քաղաքին Երուսաղէմի, հրէին եւ քրիստոնէին. եւ զաւրացեալ բազմութեան քրիստոնէիցն՝ հարին սատակեցին զբազումս ի հրէիցն:

 34:18 At first, they (the inhabitants of Jerusalem) agreed and submitted. They offered to the general and the (Persian) princes splendid gifts. They requested reliable officers, whom they installed in their midst to guard the city. But after some months had passed, while all the mass of ordinary people were complaisant, the youths of the city killed the officers of the Persian king, and themselves rebelled against his authority. Then there was warfare between the inhabitants of the city of Jerusalem, Jewish and Christian. The larger number of Christians had the upper hand and slew many of the Jews:

34:19 Եւ մնացեալքն ի հրէիցն անկեալ ի պարսպացն՝ գնացին ի զաւրն Պարսից: Յայնժամ ժողովեաց Խոռեամ, որ է Ըռազմիոզան, զզաւրս իւր եւ երթեալ բանակեցաւ շուրջ զԵրուսաղէմաւ եւ պաշարեաց զնա. եւ կալաւ ի վերայ նոցա գործ պատերազմի զաւուրս [ԺԹ]: Եւ փորեալ ի ներքոյ զհիմունս քաղաքին՝ աւերեցին զպարիսպն:

 34:19 The surviving Jews jumped from the walls and went to the Persian army. Then Khoṙeam, that is Ĕṙazmiozan, gathered his troops, went and camped around Jerusalem, and besieged it. He attacked it for [19] days. Having mined the foundations of the city from below, they brought down the wall:

34:20 Եւ եղեւ յաւուրն [ԺԹ-երորդի] յամսեանն մարգաց, որ աւր [ԻԸ] էր ամսոյն, յամի [ԻԵ-երորդի] թագաւորութեանն Ապրուէզ Խոսրովայ, զկնի տասն աւուր անցելոյ յետ զատկին, առին զաւրքն Պարսից զԵրուսաղէմ, եւ սուր ի գործ արարեալ մինչեւ ցերիս աւուրս՝ սպառեցին զամենայն մարդիկ քաղաքին. եւ նստան ի ներքս քաղաքին [ԻԱ] աւր. ապա ելեալ բանակեցան արտաքոյ քաղաքին եւ այրեցին զքաղաքն հուրբ:

 34:20 On the [19th] day (of the siege), in the month Margats’, which was the [28th] of the month, in the [25th] year of the reign of Apruēz Khosrov, ten days after Easter, the Persian army captured Jerusalem. For three days they put to the sword and slew all the populace of the city. And they stayed within the city for [21] days. Then they came out and camped outside the city and burnt the city with fire:

34:21 Եւ համարեցին համար անկելոց դիականացն, եւ եղեւ թիւ սպանելոցն [ԺԷ] հազար մարդ: Եւ զորս կալան կենդանիք՝ [ԼԵ] հազար մարդ: Կալան եւ զհայրապետն, որում անուն էր Զաքարիա, եւ զխաչապանն. եւ ի խնդիր անկեալ կենսաբեր խաչին՝ սկսան զնոսա տանջել. եւ զբազումս ի պաշտաւնէից կառափնատեալ սատակէին ի ժամանակին յայնմիկ:

 34:21 They added up the number of fallen corpses, and the total of those killed was [17,000] people; and the living whom they captured were [35,000] people. They also arrested the patriarch, whose name was Zak’aria, and the custodian of the Cross. In their search for the Life-bearing Cross, they began to torture them; and many of the clergy they decapitated at that time:

34:22 Ապա ցուցին զտեղին, ուր ծածկեալ կայր. զոր առեալ վարեցին ի գերութիւն. եւ զարծաթ եւ զոսկի քաղաքին ձուլեալ խաղացուցին ի դուռն թագաւորին:

 34:22 Then they showed them the place where it lay hidden, and they took it away into captivity. The silver and gold of the city they melted down and brought to the king’s court:

34:23 Ապա վասն անկելոց ձերբակալացն հրաման հասեալ ի թագաւորէն՝ առնել ի վերայ նոցա ողորմութիւն, շինել զքաղաքն, եւ զնոսա անդրէն հաստատել յիւրաքանչիւր կարգ: Եւ զհրեայսն հրամայէ հալածական առնել ի քաղաքէն. եւ անդէն վաղվաղակի մեծաւ ստիպով կատարեն զհրամանն արքունի: Եւ կարգեցին երիցապետ զոմն ի վերայ քաղաքին, անուն Մոդեստոս, որ գրէ ի Հայաստան երկիր աւրինակ այսպէս:

 34:23 Then a command arrived from the king to have mercy on those who had fallen prisoner, to rebuild the city, and to reestablish (its inhabitants) there in each one’s rank. He ordered the Jews to be expelled from the city. And they promptly carried out the king’s command with great alacrity. They appointed a certain arch-priest over the city by the name of Modestos, who wrote to the land of Armenia as follows: