Խորենացի 3-51 Khorenatsi

51:1 Երթ մեծին Սահակայ ի Տիսբոն, եւ դարձ մեծարանաւք եւ պարգեւաւք:	51:1 The journey of Sahak the Great to Ctesiphon, and his return with honors and gifts:
51:2 Սուրբք ոմանք եւ երեւելիք, առաջինք ի նախարարացն եւ ի վերադիտաց աշխարհիս, լուսաւորութեան պատճառք, որդէծնութեամբ իջեալ ի մեծն Սահակ` դադարումն եղեւ ուստերաց նորա. ունելով դուստր մի Սահականոյշ կոչեցեալ, որ տուաւ յամուսնութիւն Համազասպայ Մամիկոնենի:	51:2 A few saints and famous men, the first of the princes and bishops of our land, the causes of our illumination, descended from father to son down to Sahak the Great when there was an end to the male line. He had a daughter called Sahakanoysh who was given in marriage to Hamazasp Mamikonean:
51:3 Եւ ի մեռանել քաջ սպարապետին Հայոց Սահակայ ասպետի` ի տեղի նորա աղաչէր սուրբն Սահակ կարգել զնա Խոսրովայ արքայի, եւ զկնի կապանաց նորա` եղբաւր նորա Վռամշապհոյ:	51:3 On the death of the valiant Armenian commander-in-chief, Sahak the aspet, Saint Sahak begged King Khosrov - and after his imprisonment his brother Vṙamshapuh - to appoint Hamazasp in his place:
51:4 Այլ սա հրաժարէր առանց հրամանաց արքայից արքայի առնել զայն. յիշելով, եթէ սակս այսպիսեաց իրաց կրէ վիշտս եղբայր նորին Խոսրով:	51:4 But he refused to do this without the order of the king of kings, remembering that it was for such things that his brother Khosrov had endured afflictions:
51:5 Վասն որոյ առեալ ի նմանէ թուղթս, ի թախանձելոյ դստերն` ինքնին չոգաւ առ Արտաշիր Պարսից արքայ, որ յետ եաւթանասուն ամի թագաւորութեան հաւրն կալաւ զտէրութիւնն ամս չորս:	51:5 Therefore Sahak, taking letters from him Vṙamshapuh, at the insistence of his daughter went in person to Artashir, king of Persia, who after the seventy-year reign of his father held power for four years:
51:6 Եւ մեծարի ի նմանէ յոյժ. նախ վասն քաջատոհմիկ ազգին Պահլաւկաց, դարձեալ եւ զի առաջի անհաւատից արգոյ եւ պատուական ցուցանէ Աստուած զծառայս իւր:	51:6 He was greatly honored by him: first, because of his noble Pahlavik family, and second, because God shows his servants to be important and honorable before unbelievers:
51:7 Որոյ զբնաւն կատարեալ զխնդիրսն, նախ վասն փեսայի նորա Համազասպայ, դարձեալ եւ վասն մնացելոցն մեղուցեալ նմա ազգացն Կամսարական եւ Ամատունի, որք սուզեալք ղաւղեալք էին յանյայտ տեղիս. վասն որոյ մաղթեաց գթալ, իբր յաստուածային հրամանէ` ոչ բառնալ որդւոց զյանցանս հարց. մանաւանդ զի եւ հարքն որք մեղանն` նոքին սակս այնր եւ մեռան:	51:7 He fulfilled all his requests; first, with regard to his son-in-law Hamazasp, and second, with regard to the survivors of the families who had offended him, the Kamsarakan and Amatuni, who had hidden in obscure places. Therefore, he begged for mercy, as at the divine command, that the sons might not bear the transgression of the fathers [cf. Exod. 34:7], especially because the fathers who had sinned had themselves died for it:
51:8 Որոց մնացելոցն պարգեւեալ զկեալն` հրամայեաց զտունս երկաքանչիւրոցն զկալեալսն յարքունիս` դարձուցանել ի նոսա. բայց միայն ի գահ հայրենի ոչ հաստատել, այլ ի խոնարհ քան զբազումս մատուցեալ նախարարս, ի կարգ կրտսերագունից պատրաստել:	51:8 To the survivors he granted their lives and ordered the domains of each one of them, which had been confiscated to the court, to be restored to them, save only that he did not establish them in their fathers’ ranks but put them lower than most of the princes in the order of the lesser nobles:
51:9 Իսկ զազգն Համազասպայ, որ է տոհմ Մամիկոնեան, ի վեր մատուցանել, զի կարգեսցին ունել զհինգերորդ գահ նախարարացն Հայոց, եւ ի դիւանի իւրում գրել:	51:9 But the family of Hamazasp, that is, the Mamikonean clan, he promoted so that they held the fifth rank among the Armenian nobility; and he had this entered into the archives:
51:10 Զի զերկուս զայս այսպէս պահէին սովորաբար, զի յորժամ նստէր արքայ նոր` նոյն ժամայն փոխէին զդրամ գտեալ ի գանձս արքունի, զնորայն տպաւորեալ պատկեր. եւ զգիր դիւանին յայլ փոխեալ նորա՛ անուամբ, սուղ ինչ զանազանեալ, ոչ բառնալով զհինն:	51:10 For these two customs they usually observed in this way: when a new king came to the throne, at that time they changed the money in the royal treasury, stamping it with his own image; and the texts of the archives they transferred to his name, altering them slightly but not removing the original name:
51:11 Իսկ եթէ յամիցէ ի տէրութեանն ամս բազումս, եւ արասցէ աշխարհագիր նոր` թողուին զայն որ ի հնոյն փոխեցաւ, զի միայն նորոյն վերագրեսցի անուն:	51:11 And if he held the throne for many years and made a new census, they left out what had been altered from the original, so that only the new king’s name would be inscribed:
51:12 Արդ` Արտաշիր ոչ ժամանեալ ի կարճութենէ աւուրցն ա՛յլ առնել աշխարհագիր` յայնմ որ յառաջնոցն փոխեաց, իւր անուամբն հրամայեաց գրել զայն ամենայն, եւ տալ գահու եւ պատուոյ, հանդերձ իշխանութեամբ գիւղից եւ դաստակերտաց Համազասպայ, եւ որում ցանկայրն` զսպարապետութիւնն Հայոց, հրովարտակ առ Վռամշապուհ մեր թագաւոր գրեալ զայս:	51:12 But Artashir, because of the brevity of his reign, did not have time to make another census; he ordered that everything that had been altered by his predecessors be copied with his own name and that Hamazasp should be given rank and honor, with authority over villages and estates, and also the command of the Armenian army, which he coveted. To this purpose he wrote the following edict to our King Vṙamshapuh:
51:13 Թուղթ Արտաշրի առ Վռամշապուհ:	51:13 Artashir’s Letter to Vṙamshapuh:
51:14 Մազդեզանց քաջ, Արտաշիր արքայից արքայ. առ եղբայր Վռամշապուհ թագաւոր Հայոց. ողջոյն շատ:	51:14 The most valiant of the Mazdaeans, Artashir, king of kings, to his brother Vṙamshapuh, king of Armenia, many greetings:
51:15 Ընկալայ զգրեալսս քո, որ ինչ վասն եպիսկոպոսիս Սահակայ, եւ յիշեցի զերախտիս նախնեաց հարցն դորա, որք էին նահապետք Սուրենեան Պահլաւոյ, եւ կամաւ յանձն առին զտէրութիւն իմոյ նախնւոյն եւ համանուանն Արտաշրի. եւ այնչափ սիրեալ զնա քան զիւրեանց ազգայինսն, մինչ զի ոչ շատացան միայն ի Պարսից աշխարհիս մարտնչել ընդ նոսա, այլ եւ ի ձերդ եկեալ նորին աղագաւ` սպանին զԽոսրով զքո նախնին, եւ զտոյժս սպանութեանն իւրեանց հատուցին մահուամբ:	51:15 I have received your letter concerning Bishop Sahak, and I remembered the services of his ancestors, the princes of the line of Surēn Pahlav, who willingly accepted the sovereignty of my ancestor and homonym Artashir. They loved him so much more than their own kin that they were not merely content to fight against them in Persia but even to come to your land for him and murder Khosrov your ancestor; they paid the penalty for their assassination with death:
51:16 Իսկ որդի սպանողին Գրիգոր` զկեանս եւ զթագաւորութիւն կորուսեալ հիւանդութեամբ Տրդատայ, վերստին ետ իւրով բժշկութեամբ, եւ առաւել առ ձեզ եղեւ երախտաւոր:	51:16 And when Trdat had lost his life and the throne through sickness, the murderer’s son Gregory restored them through his healing and was even more of a benefactor to you:
51:17 Վասն որոյ զորդիացեալդ դորա զՀամազասպ կացուսցես ի վերայ զաւրացդ սպարապետ` մեր հրամանաւ, եւ ազգի դորա տացես զգահն հինգերորդ` պատուոյ նախարարացդ. եւ զգիւղս եւ զդաստակերտս, զոր տուեալ է նախնեացն քոց հարց դոցա` կալցին դոքա:	51:17 Therefore you will appoint this one’s Sahak’s son-in-law Hamazasp as commander of your army by our command, and you will give his family the fifth rank of noble status, and they will hold the privileges and estates that your ancestors gave to their fathers:
51:18 Սապէս եւ զտունս վնասակարաց ազգացդ զորս կալաք յարքունիս` թողցես ի բաց, աներկիւղաբար ժառանգել նոցին մնացորդաց. բայց գահուց հայրենականաց պատուոյն մի՛ արասցես արժանի. զի եւ մեք ի մերում դիւանի հրամայեցաք գրել:	51:18 Likewise the domains of the guilty families that we confiscated to the court you will allow their survivors to inherit without fear, except that you will not honor them with their ancestral ranks. For this we have ordered to be written in our archives:
51:19 Ողջ լեր:	51:19 Be well:
51:20 Բայց յորժամ եկն մեծն Սահակ եւ զամենայն պարգեւեալսն յԱրտաշրէ հաստատեաց` մեռաւ արքայն Պարսից Արտաշիր, եւ փոխանակ նորա թագաւորեաց Վռամ, որ եւ Կրմանն կոչեցաւ, ամս տասն:	51:20 But when Sahak the Great arrived and had confirmed all of Artashir’s gifts, the Persian king Artashir died, and in succession to him reigned Vṙam, also called Krman, for ten years:
51:21 Եւ զնոյն բարեկամութիւն կալաւ ընդ աշխարհիս Հայոց եւ ընդ թագաւորին մերում Վռամշապհոյ եւ ընդ մեծին Սահակայ. եւ էր խաղաղութիւն ի մէջ Վռամայ եւ Արկադեայ:	51:21 He kept the same friendship with Armenia and with King Vṙamshapuh and with Sahak the Great, and there was peace between Vṙam and Arcadius:
51:22 Եւ Վռամշապուհ ունէր զաշխարհս մեր, եւ ծառայէր երկոցունց թագաւորացն, տալով հարկս, զմասինն Պարսից` Վռամայ, եւ զմասինն Յունաց` Արկադեայ:	51:22 Vṙamshapuh ruled our country and was subject to both kings, paying them tribute - to Vṙam for the Persian part and to Arcadius for the Greek part: