40:0 Յաղագս դիմելոյ Յուսփայ ի վերայ Սմբատայ, եւ խաղաղելոյ եւ մեծարելոյ զմիմեանս:

 40:0 Yusuf Sets Out against Smbat; They Come to Terms and Confer Honor on One Another:

40:1 Բայց ոստիկանին Յուսփայ յաւէտ իմն չար թուեալ հատուածիլն ի նմանէ թագաւորին Սմբատայ, եւ իմաստուն կորովութեամբ կշռեալ զգործ իւր՝ ջանահնար լինէր յինքն դարձեալ դարձուցանել եւ միահաղորդ զնա առնել՝ որպէս երբեմն էր ընդ եղբօր նորա Ափշնի:

 40:1 The ostikan Yusuf looked upon the secession of king Smbat as a very wicked act. Weighing his actions intelligently, he again tried to bring Smbat to his side and make him an ally, just as he had been formerly with his brother Afshin:

40:2 Եւ վասն զի նախ յամիրապետէ անտի հայցեալ առ ինքն զՍմբատ դարձուցանել՝ եւ ոչ եղեւ ունկնդրութիւն նմա եւ ոչ եհաս երազայոյս կարծեացն. այնուհետեւ ապա իբր ի կարգս խռովութեան վարեալ եւ թիկունս դարձուցեալ՝ զօր բազում գումարէ եւ չու յուղի անկեալ՝ գայր հասանէր ի Փայտակարան քաղաք. եւ անտի ելեալ վաղվաղակի ընդ Ուտի գաւառ՝ գայ մինչեւ ցՏաշրատափ:

 40:2 At first, he asked the caliph to reinstate Smbat under his domination, but he was denied audience, and as he could not attain his goal, he rose in rebellion, and turning his back (on the caliph), gathered a large force. Then he set forth and reached the city of P’aytakaran, from where he immediately marched through the province of Uti, and went as far as Tashratap’:

40:3 Զայս իբրեւ լսէր արքայ՝ զօրաց բազմաց ի միասին հորդան տուեալ՝ երթեալ ունէր զկիրճսն եւ զնեղուցսն պողոտայիցն կողմանցն Աշոցաց եւ Տաշրաց, ոչ տալ նմա թոյլ հետի աղագաւ անցանել:

 40:3 When the king learned of this, he sent forward a large force and occupied the defiles and the passes on the highways in the regions of Ashoc’k’ and Tashirk’, in order not to allow the enemy to pass behind them:

40:4 Իսկ ապա զայն տեսեալ Յուսփայ գաղտաբար իմն զարեւմտեայ կողմամբ լերին պարառոցեալ՝ ընդ ցածուն վայրս լերինն բարձանց անկանէր յայսկոյս ի գաւառն Շիրակայ. եւ անդ երեկօթս արարեալ՝ վաղվաղեալ ճեպեալ հասանէր ի Դվին քաղաք:

 40:4 But when Yusuf realized this, he secretly circled about the mountain from the west, and marching through the lower flanks of the mountain, he reached the hither side, the district of Shirak. After spending the night there, he made haste to reach the city of Dvin:

40:5 Իսկ արքայ իբրեւ յապագայս իմն իմացեալ զչուելն Յուսփայ ընդ արեւմտեայ կողմն լերինն, թէպէտ եւ հետամտէին զկնի, սակայն ոչ ժամանեալ հասանել՝ գումարտակ շինէր ի քաղաքագիւղն Արուճ, ի ծործորս Արագած լերինն:

 40:5 Although the king learned of Yusuf’s march toward the western side of the mountain rather late, and went in pursuit of him, he could not catch up with him. Therefore, he marshalled his forces in the komopolis of Aruch, in the glens of the Aragats Mountain:

40:6 Իսկ իբրեւ գիտաց ոստիկանն Յուսուփ զմերձ առ նա լինելն արքայի՝ առաքէ զմի ի պատուականաց իւրոց անտի ի քարտուղարաց՝ յԱսորի ազգէ եւ դենիւ քրիստոնեայ, յաւէտ իմն սիրալիր հեշտ եւ կամակ եւ համբոյր պատգամօք եւ բազում պատուասէր նախախնամութեամբ դաշինս ուխտից ազդեալ ի սիրտ արքայի. եւ զամենայն վախս եւ զբաղայս ի բաց ի խորհրդոց նորա տրոհեալ վտարեալ. այլ եւ զսակն արքունի ի կամս անձին նորա ըստ կարի եւ կամաց թողացուցեալ՝ միայն թէ ընդ նմա յուխտ խաղաղութեան հարթ հաւասար դարձցի:

 40:6 When the ostikan Yusuf realized that the king was getting close to him, he sent to him one of his venerable secretaries, a man of Syriac origin and a Christian by faith. By means of very friendly, pleasing and agreeable messages, and several generous, circumspect measures, he impressed on the heart of the king (the idea of a) treaty. He also removed from Smbat’s mind all his fears and apprehensions, and left the payment of the royal taxes to him as he might wish and desire, provided that he would agree to a peaceful coexistence with Yusuf:

40:7 Ապա զայնպիսի բարի լուրս լուեալ բարեզգեաց բանի պատգամաց եւ ախորժեալ ի կամս իւր՝ արարեալ հրաժեշտ բանից հեշտականաց փոխարէն պատասխանի մատուցանէ քարտուղարին ի բոլոր արգասիս սիրոյ ըստ նմին սակի. ապա յետկար երդմանց միմեանց կնքեալ տային:

 40:7 Learning of these good tidings transmitted by the gratifying message, and being happy with it, Smbat responded to the secretary’s pleasing proposals at the conclusion of the dialogue and reciprocated equally all the fruits of friendship. Then, they exchanged sealed copies of the solemn agreement that they had made:

40:8 Իսկ արքայ դարձեալ չուէ գնայ ի գլուխ գագաթան Երասխաձորոյ ի գիւղն Նախճրաձոր անդ ձմերել:

 40:8 Subsequently, the king again returned to the summit of Erasxadzor, to the village of Naxchradzor, in order to spend the winter there:

40:9 վասն զի ոստիկանին կա՛մ եղեւ զհիւսիսային դառնաշունչ ժամանակ ձմերային ցրտոյն ի Դվին անցուցանել:

 40:9 As the ostikan wished to spend the harsh northern winter in the city of Dvin:

40:10 եւ ապա յայնմ սառնասոյզ յեղանակի գեղեցիկ իմն եւ բազում առ միմեանս բերէին հարթ յարմարութիւն սիրոյ առատ ձեռաձրիւք ըստ պիտառութեան ձմերայնոյն:

 40:10 during the frigid chill of the season they treated each other with wonderful harmony and much friendship, exchanging generous gifts that were useful for the winter:

40:11 Իսկ անդ ապա թագաւորն Վրաց Ատրներսեհ պատուասէր պայմանի եւ սրընթաց ոտիւք արագեալ ի տես արքայի Սմբատայ առ ի միասին տօնախմբել զօր մեծի պասեքի Զատկին՝ յուղարկեցաւ յարքայէ բազմաբաշխ եւ երեւելի ընծայիւք:

 40:11 Then the king of Iberia, Atrnerseh, hurried there to visit Smbat out of respect, in order to celebrate with him the day of the great Pasek’, that is Easter. (After the feast), receiving many precious gifts from the king, (Atrnerseh) returned home:

40:12 Իսկ արքայ Սմբատ չուէր գնայր յարքունական յապարանս իւր ի քաղաքագիւղն Երազգաւորս:

 40:12 King Smbat retired to his royal palace in the komopolis of Erazgawork’:

40:13 Եւ իբրեւ ի բաց եդաւ ձմերային ձիւնախաղխաղ սառնամանեաց ցրտութիւնն եւ գարնանային հարաւահողմն շնչեաց, զտեղին փոխաբերեաց ապա ոստիկանն Յուսուփ. բազում երիվարս սրավարս, սօսս եւ ահիպարանոցս պատրաստեալ՝ բազմազան պճնայարմար զարդուք եւ զինուք ոսկեսանձ ոսկենկար պաճուճանօք, այլ եւ թագ եւս յոսկւոյ Սոփերայ կազմեալ, եւ ի նմա յելուզեալ յեռեալ վարսակալ մարգարտատող տպազարդութիւնս, եւ այլ եւս ականս պատուականս եւ բազում եւ երեւելի զգեստս արքունականս ոսկեճամուկս եւ շղաշատեռն հրաշանկարս միանգամայն՝ առաքէ ի պատիւ մեծարանաց արքային Սմբատայ:

 40:13 When the bitter frost of the snows of the winter season disappeared, and spring breezes began to emanate from the south, the ostikan Yusuf changed his place of residence, and prepared numerous swift steeds, spirited and fierce, decorated with embellished ornaments, armor, golden reins and tassels, as well as a crown made out of gold and sapphire, and over which was a diadem studded with rows of pearls and other valuable gems, and with these also numerous other precious, royal robes, which were embroidered with gold and beautifully braided veils. He sent these at once to king Smbat in order to honor him:

40:14 Այլ եւ Աշոտոյ՝ երիցու որդւոյ արքայի, նորանշան իմն պատիւ յարդարեալ իբր օդապարիկ իմն երիվար գեղեցիկ զարդուք եւ զինուք եւ պերճապաճոյճ երանգս զգեստուց, եւ կամար ականակապ ընդ մէջ ածեալ՝ եւ կացուցանէ զնա իշխան իշխանացս Հայոց:

 40:14 For Ashot the oldest son of the king he designated a new kind of distinction, by sending him a steed swift like the wind, and adorned with ornaments, armor, and multicolored garments. For his waist he provided a girdle studded with gems, and appointed him presiding prince (ishxan ishxanac’) of Armenia:

40:15 Բայց եւ ես եւս, որ զայս գրեցի՝ պատուեցայ պատուասիրաբար յոստիկանէն զգեստուք ըստ օրինի կարգիս. եւ ջորի պաճուճաբար ոսկեզօծ զարդուք առաջի մատուցանելով ինձ:

 40:15 In addition, I myself, who wrote this work, was cordially honored by the ostikan with robes suitable for a man in my position, and received a mule richly adorned with gold-plated ornaments:

40:16 Իսկ արքայի խրախ լեալ ի բարեձիր պարգեւս նորա՝ եւ ընկալեալ մեծաւ շնորհակալութեամբ, ոչ սակաւ ինչ քան թէ բազմամասնաբար յիւրմէն եւս նմա ընծայէր բարեվայելուչ եւ չքնաղատես եւ երեւելի զարդս հանդերձանաց, եւ նկարակերտ կազմուածս բազմականաց կարմրութեամբ որդանց, եւ ըմպակս եւ նուագս եւ կամար ի համակ ոսկւոյ՝ գործ Հռոմայական ճարտարաց, յերանգս գունակ գունակ ապակւոյ, առաւել եւս տասնապատիկ յաւելուածով քան զմիանգամայն իսկ ընկալեալն առ ի նմանէ:

 40:16 The king was overjoyed by the generous gifts of Yusuf, and having accepted them with much gratitude, reciprocated these equally with suitable beautiful and precious ornaments worn on robes, colorful outfits for officials dyed with the kirmiz, cups and musical instruments, a belt made out of pure gold—the work of Roman craftsmen—and colored glass; in quantity what he gave was over ten times more than what he had received from Yusuf:

40:17 Եւ ապա յուղարկեալ Յուսուփ յարքայէ՝ գնայ ի կողմանս Ատրպատականի:

 40:17 After this, Yusuf bid farewell to the king and retired to the region of Atrpatakan:

40:18 Իսկ աշխարհիս Հայաստանեայց յաւուրսն յայնոսիկ այց արարեալ Տեառն եւ պատսպարեալ եւ յաջողեալ ի բոլոր բարութիւնս՝ բնակեցան իւրաքանչիւր ոք ի ժառանգութիւնս իւրեանց. եւ սեպհականեալ զերկիր՝ տնկեցին այգիս եւ արմատացուցին բուրաստանս ձիթենեաց եւ պարտիզաց. հերկեցին հերկս արտաքոյ փշոց եւ կթեցին պտուղս հարիւրաւորս. զեղան շտեմարանք ցորենոյ ի ժամանակի լրութեան հնձոց. լցան գուբք գինւոյ ի կութս այգեստանեայց եւ լերինք ցնծութիւն զգեցան, զի բազմացան ի նմա արօտականք անդեայք արջառոց եւ հօտք ոչխարաց:

 40:18 In those days, the Lord came down to the land of the Armenians. He protected everyone, and granted them success in all their undertakings. Each one lived in his own patrimony, and taking possession of the land that was his own, cultivated the vineyards and built orchards of olive and fruit trees. They sowed seeds free from thorns, and reaped fruits a hundredfold. At the time of the completion of the harvest, the granaries were overloaded. The wine cellars were full of the yield of the vineyards, and the mountains rejoiced, because the numbers of the grazing herds of cattle and sheep on their flanks grew larger:

40:19 Եւ գլխաւոր նախարարք մեր յապահովացեալք եւ հանգուցեալք ի հինից ասպատակաց՝ շինէին եկեղեցիս վիմարդ հաստահեղոյս ձուլեալ կրով՝ ի մենաստանս եւ յաւանս եւ յագարակս:

 40:19 Our chief naxarars, being secure and at ease from the onslaught of the enemy, erected in the hermitages, awans and agaraks churches built with solid stones that were cemented with lime mortar:

40:20 Բայց առաւել եւս քան զյոլովս Հայկազանցն գրոհի իշխանն Գրիգոր եւ նորին եղբարք՝ Սահակ եւ Վասակ, որք հայրենական սեպհականութեամբ տիրէին գաւառացն, որք շրջապատեալ կան շուրջ զեզերբ ծովակին Գեղամայ:

 40:20 Nevertheless, they were surpassed by the prince of the race of Hayk, Grigor, and his brothers Sahak and Vasak, who ruled over the districts that surround the shores of the Sea of Gegham as their patrimonial possessions:

40:21 Եւ այսպէս վիճակ ցանկալի՝ լի պտղատածող արգասեօք պարարտութեամբ՝ առ հասարակ ամենեցուն տուաւ ձրի նորին շնորհօքն Աստուծոյ՝ եւ ի նորին յարմար կազմածոց տանէ Տեառն բղխէր աղբիւր բարեաց ըստ մարգարէին եւ ոռոգանէր զձորն վիճակաց:

 40:21 Thus, God by his grace, granted to everyone abundantly a blissful state full of fruitful results. A fountain of goodness came forth from the House of the Lord, according to the prophet, and watered the valley of lots:

40:22 Ի վերայ այսոցիկ բարեբաստութեանց թագաւորն Հոռոմոց Լեւոն ոչ ինչ սակաւ նախախնամէր զարքայ Սմբատ իբրեւ զորդի սիրելի անքակութեամբ ընդ նմա բերելով յուխտ միաբանական սիրոյ, եւ բազում ընծայս եւ պարգեւս եւ պատիւս ամ յամէ առաքէր:

 40:22 In addition to these happy circumstances, Leo the Emperor (king) of the Romans did not display a lesser degree of kindness toward king Smbat as his “beloved son”. His relations with Smbat were bound by an indissoluble pact of friendship, and he was wont to send him every year numerous gifts and honors:

40:23 Իսկ եւ Սմբատի շնորհակալութիւն բարերարութեանն արքայի Հոռոմոց առատաձիր պարգեւօք հատուցանէր զդարձ փոխարինին տասնապատիկ յաւելուածով՝ իբրեւ վեհագունի քան զինքն եւ հօր հարազատի:

 40:23 On his part, in gratitude for the benevolence of the Emperor (king) of the Romans, Smbat returned the favors tenfold with generous gifts, befitting one who was more august than himself and a real father: