12:1 Յաղագս որ ի Հայկայ ազգք եւ ծնունդք, եւ թէ զի՛նչ իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ գործեաց:

 12:1 Concerning the races and generations descended from Hayk and what each one of them did:

12:2 Բազում ինչ զկնի այսորիկ պատմի ի մատենին. այլ մեք` որ ինչ պիտոյն մերոյ հաւաքմանս է, շարեսցուք:

 12:2 After these many things are related in the book. But we shall set out only what is necessary to our collection:

12:3 Զկնի այսորիկ դառնալ ասէ Հայկին ի նոյն տեղի բնակութեան, եւ Կադմեայ թոռին իւրում բազում ինչս յանկածէ պատերազմին պարգեւէ, եւ յիւրոց ընդոծնացն արս անուանիս:

 12:3 After this, he says, Hayk returned Lo the same dwelling place and gave to his grandson Cadmos much of the booty from the war and valiant men from his own entourage:

12:4 Հրամայէ զնոյն տեղի բնակութեան ունել նմա զառաջնոյ իւրոյ տանն, եւ ինքն երթեալ դադարէ յանուանեալ դաշտին Հարք:

 12:4 He ordered him to retain the same dwelling, his first house, and he himself went and lingered in the plain called Hark’:

12:5 Սա կեցեալ ամս` ծնանի զԱրամանեակ ի Բաբելոնի, որպէս վերագոյն ասացաք:

 12:5 After living a few more years he begat Aramaneak in Babylon, as we said above:

12:6 Յետ որոյ կեցեալ եւ այլ եւս ամս ոչ սակաւս` մեռանի, յանձն առնելով զբովանդակ ազնն Արամանեկայ որդւոյ իւրում:

 12:6 After that he lived not a few more years and then died, entrusting the whole nation - to Aramaneak his son:

12:7 Իսկ նորա թողեալ զերկուս յեղբարց իւրոց, զԽոռ եւ զՄանաւազ, ամենայն աղխիւն իւրեաց ի կոչեցեալն Հարք, եւ զորդի Մանաւազայ զԲազ. յորոց Մանաւազ ժառանգէ զՀարք, իսկ որդի նորա Բազ` յարեւմտից հիւսիսոյ զեզր ծովուն աղւոյ, եւ զգաւառն եւ զծովն անուանէ իւրով անուամբ:

 12:7 The latter left two of his brothers, Khoṙ and Manavaz, with all their entourage, in the place called Hark’, and also Baz, the son of Manavaz. Of these brothers Manavaz inherited Hark’, but his son Baz inherited the shore of the Salt Lake to the north ­ west, and he called the district and the lake by his own name:

12:8 Եւ ի սոցանէ ասեն լեալ զնահապետութիւնս Մանաւազեան եւ զԲզնունեաց, եւ Որդունին անուանեալ, որք աստ ուրեմն յետ սրբոյն Տրդատայ բարձեալ ասին ի միմեանց պատերազմաւ:

 12:8 From them, they say, are derived the principalities called Manavazean, Bznunik’, and Orduni, who in that area after the time of Saint Trdat are said to have destroyed each other in war:

12:9 Իսկ Խոռն ի կողմանս հիւսիսոյ բազմանայ, կարգէ զշէնս իւր. եւ ի նմանէ ձգեալ ասի մեծ նախարարութիւն ազգին Խոռխոռունեաց, արք քաջք եւ անուանիք, որպէս եւ որք առ մեաւք են այժմ երեւելիք:

 12:9 But Khoṙ multiplied in the northern regions and established his estates. And from him is said to derive the great principality of the family of the Khoṙkhoṙunik’ valiant men and renowned, just as those of our own time are now famous:

12:10 Իսկ Արամանեկայ առեալ զամենայն բազմութիւնն` խաղայ յարեւելս հիւսիսոյ, եւ երթեալ իջանէ ի խորին դաշտավայր մի, ի բարձրագագաթանց պարսպեալ լերանց, գետոյ կարկաջասահի յարեւմտից ընդ մէջ անցանելով:

 12:10 But Aramaneak took all his host and hastened to the northeast. He descended into a deep valley surrounded by high mountain peaks, through which a tumultuous river flowed from the west:

12:11 Եւ զդաշտն արեւելից գոգցես իմն իբրեւ որսայսեալ, ձիգ յարեգակն կոյս զերկայնութիւն պարզեալ. եւ առ ստորոտովք լերանցն բազումք ականակիտ բղխեալ աղբիւրք, որք ի գետոց եկեալ հաւաքումն հեզաբար:

 12:11 The eastern plain, you might say, was supine; its width extended to the side of the sun. At the feet of the mountains gushed forth many limpid streams, which came together to form gentle rivers:

12:12 Առ սահմանաւք նոցա, ծնիւք լերամբք եւ եզերաւք դաշտին` պատանիք ոմանք իբր առ երիտասարդուհեաւք ճեմիցին. այլ հարաւայինն արեգակնաճեմ լեառն, սպիտակափառ ունելով գագաթն, ուղղորդ յերկրէ բուսեալ, երեքաւրէիւ, որպէս ասաց ոմն ի մերոցն, քաջագաւտւոյ առն շրջապատեալ ճանապարհաւ, եւ առ փոքր փոքր ի շեշտումն անկեալ, ծեր ոմն արդարեւ լեառն ի մէջ երիտասարդացեալ լերանցն:

 12:12 At the borders by the base of the mountains and edges of the plain in their youthful course they flowed like strolling maidens. But the mountain to the north that faced the sun, whose shining white summit rose straight up from the earth - it being a three-day journey, as one of our countrymen said, for a well-girded man to encircle-as it gradually rose to a steep point was truly an old man of a mountain amid the younger ones:

12:13 Յայսմ խորութեան դաշտի բնակեալ Արամանեկայ` շինէ զմասն ինչ ի հիւսիսոյ կողմանէ դաշտին, եւ զոտն լերինն ի նոյն կողմանէ, եւ զլեառնն անուանէ յանկագոյն յիւր անուն Արագած, եւ զկալուածսն` ոտն Արագածոյ:

 12:13 In this deep plain dwelt Aramaneak; he cultivated a part of the plain on the north and the base of the mountain on the same side, and he called the mountain after his own name Aragats’, and his possessions, the foot of Aragats’:

12:14 Բայց սքանչելի իմն ասէ պատմագիրն, թէ ի յոլով տեղիս գտանէին բնակեալք ի մարդկանէ յերկրիս մերում ցան եւ ցիր սակաւք յառաջ քան զգալուստ բնկին մերոյ նախնւոյն Հայկայ:

 12:14 Now the historian tells of this wonderful fact, that in many places in our land there were dwelling a few scattered men before the arrival of our original ancestor Hayk:

12:15 Այս Արամանեակ կեցեալ ամս` ծնաւ զԱրամայիս. եւ յետոյ կեցեալ ամս շատ` մեռաւ:

 12:15 This Aramaneak lived some years and begat Aramayis; and after living many more years he died:

12:16 Իսկ որդի նորա Արամայիս շինէ իւր տուն բնակութեան ի վերայ ոստոյ միոյ առ եզերբ գետոյն, եւ անուանէ զնա յիւր անուն Արմաւիր. եւ զանուն գետոյն յանուն թոռին իւրոյ Երաստայ` Երասխ:

 12:16 His son Aramayis built his habitation on a hill by the bank of the river and called it after his own name Armavir; and he called the name of the river Eraskh (Araxes) after his grandson Erast:

12:17 Եւ զորդի իւր զՇարայ, զյոլովածին եւ զշատակեր, առաքէ ամենայն աղխիւ իւրով ի դաշտ մի մաւտաւոր, արգաւանդ եւ բերրի, յորում գնան ջուրք ոչ սակաւք, ի թիկունս հիւսիսոյ լերինն, որ անուանեցաւ Արագած. յորոյ անուն եւ զգաւառն ասեն անուանեալ Շիրակ:

 12:17 And his son Sharay, who had many children and was a glutton, he sent with all his entourage to a nearby plain, fertile and rich, in which ran not a few streams on the northern flank of the mountain called Aragats’. From his name, they say, the district is called Shirak:

12:18 Վասն որոյ թուի արդարանալ առասպելին, որ ասի ի մէջ գեղջկաց. «Թէ քո Շարայի որկորն է` ասեն, մեր Շիրազայ ամբարքն չեն:

 12:18 Therefore the proverb that circulates among the villagers seems to be justified: “If you have the throat of Sharay, they say, we do not have the barns of Shirak:

12:19 Այս Արամայիս կեցեալ ամս` ծնանի զորդի իւր զԱմասիա. ի վերայ որոյ կեցեալ եւ այլ եւս ամս` մեռաւ:

 12:19 This Aramayis lived some years and begat his son Amasya; after that he lived some more years and died:

12:20 Ամասիա բնակեալ յԱրմաւիր` յետ ամաց ծնանի զԳեղամ, եւ յետ Գեղամայ զՓառոխ արի եւ զՑոլակ:

 12:20 Amasya dwelt in Armavir; after some years he begat Geḷam, and after Geḷam the valiant P’arokh and Ts’olak:

12:21 Եւ յետ ծնանելոյ զսոսա` անցանէ զգետովն մերձ ի լեառնն հարաւոյ, եւ շինէ անդ առ խորշիւք լեռնոտինն մեծապէս ծախիւք երկուս տունս, զմին յարեւելս կոյս, մաւտ յակունս աղբերցն, որ առ ստորոտով լերինն ելանեն. իսկ զմիւսն յարեւմուտս կոյս նորին տանն, բացագոյն իբր մեծաւր հասարակ աւուր միոյ հետեւակագնացի առն ճանապարհի:

 12:21 After begetting these, he crossed the river near the northern mountain and built there by the caves at the foot of the mountain two houses at great expense: one to the east near the sources of the springs that flow forth by the base of the mountain and the other to the west of the same habitation, distant about half a long day’s journey for a man on foot:

12:22 Եւ ետ զնոսա ի ժառանգութիւն երկուց որդւոց իւրոց, արւոյն Փառոխի եւ կայտառին Ցոլակայ. յորս բնակեալ` յիւրեանց անուն զտեղիսն կոչեցին, ի Փառոխայ` Փառախոտ, եւ ի Ցոլակայ` Ցոլակերտ:

 12:22 He gave these in inheritance to his two sons, the valiant P’arokh and the swift Ts’olak. They dwelt in them and called the places after their own names: P’arakhot from P’arokh, and Ts’olakert from Ts’olak:

12:23 Բայց զլեառնն` Ամասիա անուանէ իւրով անուամբ Մասիս. եւ ինքն դարձեալ յԱրմաւիր` եկաց ամս սակաւս, եւ մեռաւ:

 12:23 But Amasya called the mountain Masis after his own name, and he himself returned to Armavir. Having lived a few years, he died:

12:24 Իսկ Գեղամ յետ ամաց անցանելոյ ծնաւ զՀարմայ յԱրմաւիր. եւ թողեալ զՀարմայ յԱրմաւիր հանդերձ որդւովք բնակել, եւ ինքն գնաց զմիւս լերամբն արեւելեան հիւսիսոյ, յեզր ծովակի միոյ:

 12:24 Now Geḷam, after the passage of some years, begat Harmay in Armavir. And leaving Harmay in Armavir to live with his sons, he himself went around the other mountain of the northeast to the edge of a lake:

12:25 Շինէ զեզր ծովակին, եւ թողու անդ բնակիչս. եւ յիւր անուն եւ սա զլեառնն անուանէ Գեղ, եւ զշէնսն` Գեղարքունի, որով կոչի եւ ծովն:

 12:25 He settled the shore of the lake and left there inhabitants. He called the mountain Geḷ after his own name and the village Geḷarkuni, by which name the lake is also called:

12:26 Աստ ծնաւ զորդի իւր զՍիսակ, զայր սէգ եւ անձնեայ, բարեգեղ, կորովաբան եւ գեղեցկաղեղն:

 12:26 Here he begat his son Sisak, a proud and personable man, handsome, eloquent, and adroit with the bow:

12:27 Սմա զմեծ մասն ընչից իւրոց տուեալ եւ ծառայս անձինս բազումս` սահմանս հատանէ նմա ժառանգութեան ի ծովէն ընդ արեւելս մինչեւ ցդաշտ մի, ուր գետն Երասխ հատեալ զքարանձաւս լերանց` անցանէ ընդ խոխոմս ձիգս եւ նեղս, ահագին դնդնչմամբ իջանէ ի դաշտն:

 12:27 To him he gave the greatest part of his possessions and servants many in number, and he fixed the borders of his inheritance from the lake in the east to a plain where the River Araxes cuts the rocky caverns of the mountains, passes through the long and narrow ravines, and with a fearful roar descends to the plain:

12:28 Աստ բնակեալ Սիսակ` լնու շինութեամբ զսահմանս բնակութեան իւրոյ. եւ զաշխարհն կոչէ իւրով անուամբն Սիւնիք. այլ Պարսք յըստակագոյնս եւս Սիսական կոչեն:

 12:28 Here Sisak dwelt, and he filled the confines of his habitation with buildings. He called the land after his own name Siunik’; but the Persians more precisely call it Sisakan:

12:29 Ի սորա ծննդոց աստ ուրեմն Վաղարշակ, որ առաջին ի Պարթեւաց արքայ Հայոց, գտեալ արս անուանիս` տեարս աշխարհին կարգէ, որ է Սիսականդ ազգ. եւ զայս առնէ Վաղարշակ` ի պատմութենէն ստուգեալ:

 12:29 Vaḷarshak, the first Parthian king of Armenia, found there offspring of his, famous men whom he made lords of the land, that is, the Sisakan family. That Vaḷarshak did this is verified by the history:

12:30 Այլ այս թէ ո՛րպէս է, յիւրում տեղւոջ պատմեսցուք:

 12:30 but how this took place we shall narrate in its own place:

12:31 Բայց ինքն Գեղամ դառնայ անդրէն ի դաշտ անդր, եւ առ ոտամբ նորին լերինն ի ձորակի միում ամրոց շինէ ձեռակերտ մի, եւ կոչէ զանուն նորա Գեղամի, որ յետոյ ի Գառնկայ թոռանէ նորա անուանեցաւ Գառնի:

 12:31 Geḷam himself returned to the plain, and at the foot of the same mountain in a secure valley he built a town and gave it his own name Geḷami, which later was called Gaṙni after his grandson Gaṙnik:

12:32 Ի սորա ծննդոց աստ ուրեմն առ Արտաշիսիւ թոռամբ Վաղարշակայ ոմն Վարաժ անուն պատանի լեալ, աջող յորս եղջերուաց եւ այծեմանց եւ վարազուց, դիպաձգութեամբ նետից կորովի. զսա ի վերայ որսոց արքունականաց կարգէ, եւ շէնս պարգեւէ նմա առ եզերբ գետոյն, որ անուանեալ կոչի Հրազդան:

 12:32 From his offspring, in the time of Artashēs, grandson of Vaḷarshak, descended a certain youth called Varazh who was skillful in hunting deer, wild goats, and boars and was adroit in shooting arrows. Artashēs put him in charge of the royal hunt and gave him a village on the bank of the river, which is called Hrazdan:

12:33 Եւ ի սմանէ ասեն լինել զտունն Վարաժնունի:

 12:33 From him, they say, is descended the Varazhuni house:

12:34 Այս Գեղամ, որպէս ասացաք, յետ ամաց կենաց իւրոց ծնաւ զՀարմայ. յետ որոյ կեցեալ եւ այլս եւս` եւ մեռաւ:

 12:34 This Geḷam, as we said, after some years of his life begat Harmay, after which he lived a few more and died:

12:35 Եւ հրամայեաց որդւոյ իւրում Հարմայ բնակել յԱրմաւիր:

 12:35 And he ordered his son Harmay to dwell in Armavir:

12:36 Այս Հայկ որդի Թորգոմայ, որդւոյ Թիրասայ, որդւոյ Գամերայ, որդւոյ Յաբեթի, նախնի Հայաստանեայց. եւ այս ազգք նորա եւ ծնունդք եւ աշխարհ բնակութեան նոցա. եւ յայսմ հետէ սկսան, ասէ, բազմանալ եւ լնուլ զերկիրն:

 12:36 This Hayk, son of T’orgom, son of T’iras, son of Gomer, son of Yapheth, was the ancestor of the Armenians; and these were his families and offspring and their land of habitation. And afterward they began, he says, to multiply and fill the land:

12:37 Իսկ Հարմայ կեցեալ ամս` ծնաւ զԱրամ:

 12:37 Now Harmay lived some years and begat Aram:

12:38 Արամայ բազում գործք քաջութեան պատմին մարտից նահատակութեան, եւ ընդարձակել զսահմանս Հայոց յամենայն կողմանց. յորոյ անուն եւ զաշխարհս մեր անուանեն ամենայն ազգք, որպէս Յոյնք` Արմէն, իսկ Պարսիկք եւ Ասորիք` Արմէնիկք:

 12:38 It is told of Aram that he performed in battle many heroic deeds and that he extended the borders of Armenia on every side. By his name all races call our land: like the Greeks, Armenia, and the Persians and Syrians, Armenik:

12:39 Բայց զընդարձակութիւն պատմութեան սորա եւ զգործս քաջութեան, թէ զիա՛րդ կամ առ որո՛վ ժամանակաւ, թէ կամիցիս` արտաքոյ այսորիկ գրոց կարգեսցուք, եւ կամ թողցուք. ապա թէ ոչ` ի սմին:

 12:39 But his complete history and his deeds of valor, how they were performed, and in whose time, if you wish we shall set forth outside this book, or we shall omit them; otherwise we shall include them in this one: