3:0 Յաղագս քաջութեանն Հայկայ ընդդէմ Բէլայ, եւ սերնդոց նորայ:

 3:0 The Valor of Hayk against Bel and His Descendants:

3:1 Այսուհետեւ ապա Նեբրովթն, որ է Բէլ՝ խրոխտաբար ձեռներէց լեալ եւ ի վեր զինքն ամբարձեալ՝ միապետել հնարէր առ հասարակի վերայ այլոցն եւս սկայիցն:

 3:1 Then Nimrod ( Nebrovt’), who is the same as Bel, became arrogant and haughty, and exalting himself, attempted to impose his rule over all the other giants:

3:2 Իսկ մերոյն Հայկայ՝ ուժեղակաբար ընդվզեալ եւ արտաքս զինքն ի հնազանդութենէ Բէլայ բերեալ, գայ հասանէ վաղվաղակի յայս աշխարհ մեր Արամանեկաւ որդւով իւրով, զոր ծնաւն ի Բաբիլօն, եւ այլ եւս դստերբք եւ թոռամբք եւ ընտոծնօք եւ եկօք՝ յարելօք ի նա:

 3:2 But our Hayk most vehemently resisted and liberating himself from the domination of Bel, he immediately came to our land with his son Aramaneak, whom he had sired in Babylon, and also with his daughters, grandchildren, slaves born in the household, and outsiders who had joined him:

3:3 Իսկ Նեբրովթն, որ է Բէլ՝ զկնի հետամտեալ Հայկայ հանդերձ իւրովքն եւս հրոսակօք արամբք՝ կորովեօք յաղեղն եւ ի սուսեր եւ ի տէգ նիզակաց, եւ բախեալ ի դիմի հարեալ միմեանց ի ձորադաշտակի միոջ, ահագին իմն դղրդմամբ իբրեւ ընդ զառ ի վայր հեղեալ զսաստիկ ուղխից վրդովումն, այսպէս ահս իմն պակուցանողս եւ սարսափելիս զմիմեամբք շահատակելովն արկանէին:

 3:3 Nimrod, that is Bel, pursued Hayk with his own forces, composed of men skilled in archery, swordsmanship and the lance; they encountered each other in a glen with a great tumult which was like the clamor of violent torrents streaming down. Assaulting one another in this manner they intimidated each other with great terror:

3:4 Իսկ մերոյն Հայկայ լայնալիճ աղեղամբ զերեքթեւեանն նետ դիպեցուցեալ երկաթագամ տախտակի կրծիցն Նեբրովթայ՝ թափանցանց ընդ թիկունս յայնկոյս յերկիր հարստէր: Եւ այնպէս զնա սատակեալ՝ ինքն տիրէ հայրենատուր վիճակեալ աշխարհի իւրոյ, յիւր անուն զսա անուանելով Հայք:

 3:4 Soon our Hayk shot from his well-bent bow an arrow with three prongs that hit the iron-studded breastplate of Nimrod, and piercing through his back, pinned him down to the ground. Having killed him in this manner, Hayk ruled over the land as his own paternal lot, and named the country Hayk’ ( = Armenia) after himself:

3:5 Եւ յետ այսորիկ բազում գործս քաղաքականս յարդարեալ եւ շինութեանց աշխարհի պարապեալ՝ եւ կեցեալ ամս ոչ սակաւս՝ մեռանի, հաւատալով զաշխարհս մեր Արամանեկայ որդւոյ իւրոյ:

 3:5 Subsequently, he regulated many civic transactions, and occupied himself with building the land. After a long life he died, having entrusted our land to his son Aramaneak:

3:6 Իսկ Արամանեկայ միապետեալ զմերազնեայսս՝ երթեալ դարեալ դադարեալ բնակէ ի գեղեցկատեսիլ դաշտի միում, որ իբրեւ պարսպեալ իմնէ բարձրագագաթն սպիտակափառ լերամբք՝ յինքն ունելով զգնացս գետոց երագագունից հատելոց անցելոց ընդ երկայնութիւն դաշտին խոխոջելով խոռոչացեալ. եւ ապա զծործորս լերինն հիւսիսոյ շինեալ յիւր անուն՝ զլեառն յորջորջէ Արագած, եւ զկալուածս ի ստորոտս նորա՝ Արագածոտն:

 3:6 While Aramaneak ruled over our people, he went and lived in a beautiful plain which was seemingly fortified with tall summits of dazzling whiteness and took possession of the courses of very rapid rivers that cut across and pass through its length, which is hollowed by their gurgling waters. Afterwards he built the valleys of the northern mountain and named the mountain Aragac after his name, while he called the territory at the foot (of the mountain) Aragacotn:

3:7 Ծնանի ապա Արամանեակ որդի զԱրմայիս. յոլով քան թէ սակաւ ամս կեցեալ մեռանի:

 3:7 Then Aramaneak sired a son, Armayis, and having lived for many years, died:

3:8 Իսկ Արմայիս ի նմին իսկ դաշտի բլուր մի առ եզերբ գետոյ Երասխայ շինէ քաղաք եւ տուն բնակութեան իւրոյ, երաստոյ վիմօք զնա հրաշակերտեալ եւ անուանէ զնա Արմաւիր:

 3:8 On a hill along the bank of the Erasx River in the same plain Aramayis erected a city as his place of residence. He built it magnificently with blocks of sandstone, and named it Armawir:

3:9 Սորա արիական քաջամասնութեան հանդէսք բաւական քեզ յառաջնոցն քան զիս մատենագրացն պատմի:

 3:9 The writers who preceded me have given sufficient accounts of the latter’s valorous deeds:

3:10 Սորա հարուստ ինչ ամաց ի վերայ անցելոց կենաց՝ ծնանի որդի զԱմասիայ. եւ յետ ծնանելոյ զնա փոքր ինչ յետոյ կեցեալ՝ մեռանի:

 3:10 After he had lived for many years, Aramayis sired a son, Amasia, and died shortly after his birth:

3:11 Իսկ Ամասիա ի նմին իսկ յԱրմաւիր բնակեալ եւ շինեալ զհարաւակողմ լերինն ստորոտս՝ զլեառն յիւր անուն Մասիս յորջորջէ, եւ զգաւառն ի ծործորս լերինն՝ Մասեացոտն. եւ ապա յետ ամաց ինչ ծնանի զԳեղամ՝ ինքն վախճանեալ զկեանս իւր:

 3:11 Amasia lived in the same city of Armawir, and built up the foot of the southern mountain which he named Masis after himself, and called the district situated in the valleys of the mountain Maseac’otn. After a few years he sired Gegham, and then he died:

3:12 Իսկ Գեղամ՝ չուեալ երթեալ անցեալ գնացեալ զլերամբն արեւելեայ հիւսիսոյ յեզր ծովակի միոյ՝ եւ շինեալ անդ գեօղս եւ գերդաստանս, ըստ իւր իսկ անուան զլեառն կոչէ Գեղամ, եւ զծովեզերեայ շինանիստն՝ Գեղարքունի:

 3:12 Gegham set out to go around the mountain to the northeast on the shores of a small sea. There he built villages and gerdastans, and named the mountain Gegham after himself, and the settlement by the sea Geghark’uni:

3:13 եւ ծնեալ սորա երկուս որդիս՝ զՀարմայ եւ զՍիսակ: Եւ Հարմայի հրաման տայ յԱրմաւիր բնակիլ եւ միապետել զտուն հայրենի:

 3:13 Having sired two sons, Harma and Sisak, Gegham ordered the former to live in Armawir and rule over his paternal house:

3:14 իսկ Սիսակայ ի բնակութիւն տայ սկիզբն կալեալ ի ծովեզերէն զհարաւակողմն արեւելեան մինչ ի դաշտ ինչ, ընդ որ հատեալ անցանէ գետն Երասխ՝ յորձանուտ խոխոջիւք վազս առեալ եւ թափ անկեալ ընդ նեղ եւ ընդ նուրբ խոխոմս քարանձաւի միոյ, որ այժմ ի բազմաց Քարաւազ անուանի:

 3:14 To Sisak he gave for a place of dwelling the southeastern region extending from the shores of the lake to a plain traversed by the river Erasx where it flows in torrents and penetrates the narrow passages of a cavern which is now called k’arawaz by many:

3:15 Իսկ Գեղամայ դարձեալ անտի՝ շինէ զդաստակերտն մեծ եւ գեղեցիկ՝ զԳեղամի, որ յետոյ Գառնի ի Գառնկոյ անուանիւր, եւ ինքն մեռանի:

 3:15 Returning from there, Gegham built the great and beautiful dastakert of Geghami, which was later named Garni after Garnik, and died:

3:16 Բայց Հարմայ ծնանի զԱրամ եւ յետ ամաց ինչ մեռանի:

 3:16 Harma begot Aram, and died after a few years:

3:17 Արամայ բազում արութիւն քաջութեանց մրցանաց պատմի, եւ ընդարձակեալ ասի հարստահարութեամբ բազմաւ զսահմանս Հայոց հասարակ ընդ չորս ոլորտս երկրի: Զի ըստ քաջափայլ հանդիսի առն զօրութեան, որք շուրջ զմեօք են ազգք՝ ի նորին անուն յարակցաբար Արմանեակս զմեզ անուանեն:

 3:17 There are many accounts concerning the valorous contests of Aram, who is said to have extended by much violence the entire boundaries of Armenia to the four corners of the Earth. Because of the glorious display of his might, the nations who live around us consequently call us Armaneakk’ in his name:

3:18 Սա ոչ միայն զայլս ոմանս դիւրադաւս, այլեւ զԿապուտկեցիս եւս բազում արիական քաջամարտութեամբ ընդ իւրեաւ նուաճեալ սեպհականէր. եւ զկղիմայն զայն եւ զպռովտոնն ըստ իւրում իսկ անուանն Արմենի անուանէր, որ մինչեւ ցայսօր այս անուն Յունականաց անտի աշխարհին այնմիկ անուանի:

 3:18 Through many daring contests he brought under his sway not only those who could easily be subdued but also the Cappadocians ( Kaputkec’is), and named that land Armenia Proton from his name. To this day they give the above name to that (part of the) land of the Greeks:

3:19 Իսկ յԱրմենէն յայնմանէ կոչեցելոյ մինչեւ ցկողմանս Պոնտացւոց Առաջին Հայք զաշխարհն անուանեաց. եւ ի Պոնտոսէ մինչեւ ցոլորտս քաղաքին Մելտինոյ Երկրորդ Հայք. եւ ի Մելտինոյ մինչեւ ցսահմանս Ծոփաց՝ Երրորդ Հայք. եւ ի Ծոփաց մինչեւ ցքաղաքն Մարտիրոսաց եւ յաշխարհն Աղձնեաց արեւմտեայ Չորրորդ Հայք. այս մինչեւ ցսահմանս բնիկ տէրութեան իւրոյ:

 3:19 He called the country extending from the so-called Armenia Proton to the region of Pontus First Armenia, and the country between Pontus and the limits of the city of Melitene Second Armenia, and the territory from Melitene to the boundaries of Cop’k’ Third Armenia, and the region from Cop’k’ to the city of Martyropolis, and to the province of Aghdznik’ in the west, Fourth Armenia:

3:20 Իսկ զսեպհական եւ զբնիկ աշխարհ իւր համատարած զսա Մեծ Հայք անուանէ:

 3:20 These (were the territorial subdivisions extending) as far as the borders of his native domain; as for the entirety of his native land, he called it Greater Armenia:

3:21 Սա յետ ամաց ինչ կենաց ծնանի զԱրայն գեղեցիկ, եւ զկնի այլ եւս ամս բազումս կեցեալ՝ մեռանի:

 3:21 After some time, Aram begot Ara the Fair, and having lived many years, he died:

3:22 Իսկ Արայի զշինութիւն աշխարհի տնօրինեալ՝ յիւր անուն զբնակութեան իւրոյ վայրս կոչէր Այրարատ:

 3:22 Ara regulated the welfare of the land, and named his place of residence Ayrarat from his name:

3:23 Իսկ յետ ամաց ինչ վաւաշն այն եւ տռփոտ կաթոտն Շամիրամ՝ իմացեալ ի համբաւոյ զգեղաղէշ գեղեցկութիւն նորա, բազում անգամ հրեշտակագնացութեամբ ձիրս առատաձեռն եւ բազմապարգեւ բարութիւնս նմա խոստանայր, միայն թէ հաւանեսցի գալ առնուլ զնա ի կնութիւն կամ կատարել գոնէ զկամս ցանկութեան:

 3:23 After a number of years, the lustful, passionate and wanton Shamiram, hearing by way of rumor of Ara’s comely fairness, through frequent embassies promised him generous gifts and munificent profits, provided that he would be willing either to take her as his wife, or at least fulfill her desires:

3:24 Որում ոչ հաւանեալ՝ հապճեպ տայր վաղվաղակի հասանել յերկիրն Հայոց ընդդէմ Արայի՝ ոչ այնչափ ի հալածել կամ ի սպանանել զնա դէմ եդեալ՝ քան որչափ ի նուաճել եւ զբռամբ ածել առի լնուլ զկամս կամեցողին հեշտ ցանկութեանն: Որ թէպէտ զգուշացուցանէր զզօրս իւր կենդանի պահել զցանկալին իւր. սակայն նա ի մէջ պատերազմի մարտկացն անգիտաբար մեռեալ՝ թողու իւր որդի զԿարդոս:

 3:24 Upon his refusal, Shamiram hastened (her men) immediately to reach Armenia and encounter Ara not to persecute or kill him, but rather to subdue and seize him in order to carry out the will of her who desired lust. Although she had warned her men to keep the object of her passion alive, Ara was unintentionally killed amidst the warriors who were fighting. He was survived by his son Kardos:

3:25 Իսկ շուայտոտն Շամիրամ սակս առաջին իւրոյ խանդաղատանացն առ Արայն կոչէ զանունն Կարդոս ի յանուն հօր իւրոյ Արայ, կարգելով զնա ի վերակացութիւն աշխարհիս Հայոց, որ եւ մեռաւ իսկ ի պատերազմի ընդ Շամիրամայ՝ թողլով իւր որդի բազմահարուստ եւ լիահանճար յիրս եւ ի բանս զԱնուշաւանն սօսանուէր, որ երբեմն զմասն ինչ աշխարհիս եւ ապա զբոլորս իսկ նուաճեալ պայազատէր:

 3:25 The debauchee Shamiram, led by her former lust for Ara, named Kardos Ara after his father, and placed him in charge of supervising matters in Armenia. He also died in war with Shamiram, and was survived by his most clever son Anushawan Sosanuer, an extremely prudent person in words and deeds, who formerly ruled over a part of our land, and subsequently conquered all of it:

3:26 Սա յետ ամաց յոլովից կենաց մեռանի:

 3:26 He died after many years of life:

3:27 Ի զարմից սորա եւ ի զաւակաց ոչ տիրեալ գտանէին հայրենի նահապետութեանցն, այլայլք ոմանք բռնակալեալք ոչ ըստ ազգի, այլ ըստ յառաջադիմութեան տիրեալ Թորգոմեանս գրոհի, որոց անուանք են այսոքիկ:

 3:27 None of his children nor his children’s children ruled over their ancestral domain. But certain others imposed their tyranny on the race of Togarmah not according to family lineage, but according to personal achievement. The following are the names of those rulers:

3:28 Պարետ, Արբակ, Զաւան, Փառնակ, Սուր (առ սովաւ Յեսու ժառանգեցուցանէր Իսրայէլի զԵրկիրն Աւետեաց), զկնի սորա Հոնակ, Վաշտակ, Հայկակ, Ամբակ, Առնակ, Նորայր, Վստամ, Կար, Գոռակ, Հրատն, Ընձակ, Գզակ, Հօրոյ, Զարմայր (որ յԵղիական պատերազմին ընդ Եթովպացի զօրուն մեռանի), Պերճ (առ որով Դաւիթ արքայն Իսրայէլի) Արբուն, Բազուկ, Հոյ, Յուսակ, Կայպակ, Սկայորդի:

 3:28 Paret, Arbak, Zawan, P’arnak, Sur, during whose time Joshua caused the Israelites to take possession of the promised land. Sur was succeeded by Honak, Vashtak, Haykak, Ambak, Arnak, Norayr, Vstam, Kar, Gorak, Hratn, Enjak, Gzak, Horoy, Zarmayr, who died in the Trojan War along with the Aethiopian warriors, Perch, in whose time lived David the king of Israel, Arbun, Bazuk, Hoy, Yusak, Kaypak, Skayordi, and after all of these, one by the name of Paroyr who was of the lineage of Hayk: