45:0 Թէոդորոս Ռշտունի հարկանէ զԻսմայելացիս եւ թափէ զաւարն եւ զգերին, զոր առեալ էր նոցա յԱրծափս: Այլ զաւր Իսմայելացւոց հարկանէ սրով յԱյրարատայ մինչեւ ի սահմանս Տայոց, Վրաց եւ Աղուանից: Նաւամարտութիւն առ Կոստանդնուպոլսով եւ չարաչար պարտութիւն Իսմայելացւոց: Կոստանդին կայսր առնէ հաշտութիւն ընդ Մաւեայ: Շինութիւն եկեղեցւոյն յանուն Զուարթնոց: Ամբաստանութիւն զաւրուն Յունաց զՀայոց վասն իրաց հաւատոյ: Հրաման ի Կոստանդնէ՝ առնել միաբանութիւն հաւատոյ ընդ Հոռոմս: Ժողով եկեղեցական վասն խնդրոյ միաբանութեան:

 45:0 T’ēodoros Ṙshtuni smites the Ismaelites, and releases the booty and captives which they had taken in Artsap’k’. Another army of Ismaelites strikes with the sword from Ayrarat to the borders of Tayk’, Iberia, and Ałuank’. Naval battle by Constantinople and disastrous defeat of the Ismaelites. The emperor Constans makes peace with Muawiya. Building of the church in the name of the Angels. Accusation by the Greek army against the Armenians concerning matters of faith. Command from Constans to make union of faith with the Romans. Church council concerning the question of union:

45:1 Եւ եղեւ յամին երկրորդի Կոստանդնի, յամսեանն հոռի, որ աւր [ԻԳ] էր ամսոյն, յաւուր կիւրակէի ընդ առաւաւտս՝ ճչեցին Իսմայելացիքն ի բերդին վերջոյ եւ առաջոյ, եւ հարին զնոսա սրով սուսերի: Եւ բազումք գահավէժ լեալ սատակէին: Եւ զկանայս եւ զմանկունս իջուցին ի բերդէն, կամէին սատակել. եւ ոչ գոյր թիւ գերւոյն, եւ անասուն պաճարացն բազում յոյժ:

 45:1 In the second year of Constans, in the month Hori on the [23rd] day of the month, on a Sunday at dawn, the Ismaelites raised a yell in the fortress from one end to the other, and put them to the sword. Many jumped down and were killed. They brought the women and children down from the fortress, intending to slaughter them. The captives could not be counted, and there were very many cattle:

45:2 Եւ եղեւ ի վաղիւ առաւաւտուն եկն եհաս ի վերայ նոցա զաւրավարն Հայոց Թէոդորոս զաւրու իւրով եւ յարձակեցաւ ի վերայ նոցա եւ եհար զնոսա անհուն կոտորածով: Եւ էին նոքա երեք հազար ընտիր սպառազէնս յամենայն զաւրացն Իսմայելի, եւ ոչ ոք զերծաւ ի նոցանէ. բայց սակաւ ճողոպրեալք հետեւակք երթեալ ամրացան ի Շամբին: Եւ ապրեցոյց տէր յաւուր յայնմիկ զբազմութիւն գերւոյն ի ձեռաց Իսմայելացւոցն. եւ զԻսմայել խորտակեաց կործանմամբ մեծաւ. եւ մեռան [Բ] իշխանքն Իսմայելի, Աւթման եւ Ոգբայ:

 45:2 The next morning the general of Armenia, T’ēodoros, attacked them with his army; falling on them he inflicted an enormous slaughter. There were [3,000] fully armed men, the elite of all the Ismaelite troops, and none survived save a few who escaped on foot and found safety in the fen. The Lord rescued on that day the multitude of prisoners from the hands of the Ismaelites, and he crushed Ismael with a great slaughter. Two princes of Ismael were killed, Ot’man and Ogbay, and it was a great victory for the Armenian general:

45:3 Եւ եղեւ յաղթութիւն մեծ զաւրավարին Հայոց: Եւ ետ տանել զաւրավարն Հայոց զընծայս Կոստանդնի ի պատերազմէն զընտիր երիվարացն [Ճ] ձի. զոր առեալ արքայի ուրախ եղեւ ինքն եւ ամենայն պաղատն, եւ արձակեաց անդրէն շնորհակալութիւն մեծ:

 45:3 The Armenian general had taken to Constans from the battle [100] select horses as a gift. When the king received them, he and all the palace were very happy, and he returned great thanks:

45:4 Իսկ այն զաւրն, որ ի կողմանս Այրարատեան, եհար սրով մինչեւ ի կողմանս Տայոց, Վրաց եւ Աղուանից, առ զաւար եւ զգերութիւն եւ եկն էանց ի Նախճաւան առ այն զաւր, որ մարտ եդեալ կռուէին ընդ բերդին Նախճաւանի: Բայց սակայն ոչ կարացին առնուլ զնա: Առին զբերդն Խրամայ եւ սատակէին զնոսա սրով, եւ զկանայս եւ զմանկունս գերի վարեցին:

 45:4 Then the army which was in the region of Ayrarat struck with the sword as far as Tayk’, Iberia, and Ałuank’, taking booty and prisoners. It moved on to Nakhchawan to (join) the army which was attacking the fortress of Nakhchawan. However, they were unable to take it. They did take the fortress of Khram; they slaughtered (its garrison) with the sword, and they took captive the women and children:

45:5 Իսկ որ ի կողմանս Պաղեստինացւոցն՝ հրամայեաց կազմել նաւատորմիղս բազումս եւ եմուտ ի նաւ, եւ կալաւ գործ պատերազմի ընդ Կոստանդնուպաւլիս: Եւ ոչ յաջողեցաւ նմա նաւամարտութիւնն. քանզի ելին ընդդէմ նորա զաւրացն բազմութիւն նաւաւք. եւ կործանեցին զնոսա ի խորս ծովուն, եւ զբազումս վանեցին հրով, եւ զբազումս փախստական արարեալ հալածեցին:

 45:5 Then the (general) in the territory of Palestine ordered many fleets to be prepared. He boarded a ship and undertook an attack on Constantinople. The naval battle was not successful for him, because the host of their army opposed him with ships and destroyed them on the high seas. They repelled many by fire, and drove off many in flight:

45:6 Բայց սակայն զարհուրեցաւ արքայն Կոստանդին. լաւ համարեցաւ տալ սակ, եւ առնել հաշտութիւն պատգամաւորաւք. եւ մնալ ժամանակի իւրում զի թերեւս եւ Աստուծոյ հաշտութեամբ հայեսցի յերկիր եւ ողորմեսցի նոցա: Եւ սկսաւ խաւսել ի հաշտութիւն պատգամաւորաւք. եւ փութացուցանէին Իսմայելացիք զՅոյնս, զի կատարեսցեն զբան հաշտութեանն:

 45:6 However, king Constans was terrified, and he reckoned it better to give tribute and make peace through ambassadors, and bide his time that perchance through God’s propitiation he might look on the earth and have mercy on them. He began to parley for peace through ambassadors, and the Ismaelites encouraged the Greeks to complete the terms of the treaty:

45:7 Իսկ թագաւորն Յունաց Կոստանդին, քանզի մանուկ էր, ոչ իշխեաց կատարել առանց կամաց զաւրուն, եւ գրէ առ Պռոկոպ, զի երթիցէ ընդ նմա ի Դամասկոս առ Մաւիաս իշխանն զաւրուն Իսմայելի, եւ կատարեսցէ զպայման հաշտութեան ըստ զաւրուն կամացն: Արդ՝ իբրեւ ետես Պռոկոպ զհրամանն արքունի եւ լուաւ բանս ի զաւրացն՝ գնաց զհետ նոցա ի Դամասկոս առ Մաւիաս իշխան զաւրուն Իսմայելի. եւ յայտնեաց զչափ սակին եւ ասաց զսահմանն, եւ առ զհաշտութիւնն եւ գնաց:

 45:7 But the Greek king Constans, because he was young, did not have the authority to carry this out without the agreement of the army. He wrote to Procopius that he should go with it to Damascus to meet Muawiya, prince of the Ismaelite army, and conclude the terms of the treaty in accordance with the army’s wishes. So, when Procopius saw the royal command and had heard the opinion of the army, he went with them to Damascus, to Muawiya the prince of the Ismaelite army. He indicated the amount of tribute and discussed the border. He received the treaty and departed:

45:8 Յայնմ ժամանակի արկ ի միտս իւր կաթուղիկոսն Հայոց Ներսէս շինել իւր բնակութիւն մերձ առ սուրբ եկեղեցեացն որ ի Վաղարշապատ քաղաքին, ի վերայ ճանապարհին՝ յորում, ասեն, ընդ առաջ եղեւ թագաւորն Տրդատ սրբոյն Գրիգորի: Շինեաց անդ եւ եկեղեցի մի յանուն երկնաւոր Զուարթնոցն, որոց երեւեալ ի տեսլեան սրբոյն Գրիգորի բազմութիւն երկնաւոր զաւրացն:

 45:8 At that time Nersēs the Catholicos of Armenia decided to build his residence near to the holy churches in the city of Vałarshapat, on the road on which - they say - king Trdat had met St Gregory. There he built a church in the name of the Heavenly Angels, who had appeared as a multitude of heavenly hosts in the vision of St. Gregory:

45:9 Եւ շինեաց զեկեղեցին բարձր շինուածովք եւ չքնաղ զարմանալեաւք, արժանի աստուածային պատուոյն, որում նուիրեացն: Ած ջուր եւ եբեր զգետոյն եւ արկ ի գործ զամենայն վայրսն առապար, տնկեաց այգիս եւ ծառատունկս, եւ շուրջանակի պատուարեաց զբնակութեամբն գեղեցկադիր յաւրինուածով բարձր պարսպաւ ի փառս Աստուծոյ:

 45:9 He built the church as a tall edifice, incomparably wonderful, worthy of the divine honour to which he dedicated it. He brought water, directed (a channel) of the river, and put to cultivation all the rough ground. He planted vines and trees, and surrounded his residence with a high wall, beautifully constructed, to the glory of God:

45:10 Այլ ոչ դադարեաց վիշապն այն ապստամբ, այլ թէ եւ աստուածամարտ լինել կամեցաւ յիւրոց խորամանկութենէ. այլ երկնէր յարուցանել հալածանս ի վերայ եկեղեցեացն Հայաստանեայց աշխարհին: Քանզի յամս Կոստանդինայ թագաւորի թոռին Երակլի արկ ի գործ զխորամանկութիւն իւրոյ չարութեանն, արբանեակս իւր կալաւ զզաւրս Յունաց որ ի Հայաստան աշխարհին: Քանզի ոչ երբէք ընդունէին Հայք զՀոռոմն ի հաղորդութիւն մարմնոյ եւ արեան տեառն:

 45:10 But that rebellious dragon did not delay. Desiring through his deceit to light with God, he travailed to raise persecutions on the churches of the land of Armenia. For in the years of king Constans, grandson of Heraclius, he brought into play his wicked guile, making the Greek troops in Armenia his accomplices, since the Armenians never did receive the Romans in communion in the body and blood of the Lord:

45:11 Եւ արդ՝ գրեն նոքա ամբաստանութիւն առ թագաւորն Յունաց Կոստանդին եւ հայրապետն, թէ «Իբրեւ զանաւրէնս համարեալ եմք յաշխարհիս յայսմիկ: Քանզի անարգանս համարին Քրիստոսի Աստուծոյ զժողովն Քաղկեդոնի եւ զտումարն Լեւոնի, եւ նզովեն զնոսա»: Յայնժամ հրաման ետ թագաւորն հայրապետաւն հանդերձ, եւ գրեն հրովարտակ առ Հայս, զի միաբանութիւն հաւատոյ արասցեն ընդ Հոռոմի, զի մի խոտեսցեն զժողովն եւ զտումարն զայն:

 45:11 So, they wrote a complaint to Constans, the Greek king and to the patriarch: ’We are considered as impious in this country’, because they reckon the council of Chalcedon and the Tome of Leo to be an insult to Jesus Christ, and they anathematize them. ’ Then the king, with the patriarch, gave a command, and they wrote an edict to the Armenians that they should effect a union of faith with Rome and should not scorn the council and that Tome:

45:12 Եւ էր անդ այր մի ի Բագրեւանդ գաւառէ, ի Բագաւան գեղջէ, որ էր ուսեալ զարուեստ փիլիսոփայութեան, եւ անուն նորա Դաւիթ: Զնա հրամայեաց արձակել ի Հայս, զի երթեալ ի բաց հատցեն զհակառակութիւնն: Եւ ժողովեցան ամենայն եպիսկոպոսունքն եւ նախարարքն Հայոց ի Դուին առ քրիստոսասէր կաթուղիկոսն Ներսէս եւ առ բարեպաշտ զաւրավարն Հայոց Թէոդորոս Ռշտունեաց տէրն:

 45:12 There was a man there from the province of Bagrewand, from the village of Bagawan, who was learned in the art of philosophy, called Dawit’. He ordered him to be sent to Armenia, so that they might abandon their opposition. All the bishops and nobles of Armenia gathered at Dvin in the presence of the Christ-loving Catholicos Nersēs and the pious Armenian general T’ēodoros, lord of Ṙshtunik’:

45:13 Եւ տեսին զհրամանս թագաւորին, եւ լուան զբանս փիլիսոփային, որ ուսուցանէր զԵրրորդութիւնն բաժանմամբ ըստ տումարին Լեւոնի: Եւ իբրեւ լուան՝ չառին յանձն փոխել զճշմարիտ վարդապետութիւնն սրբոյն Գրիգորի՝ ըստ տումարին Լեւոնի: Հաճոյ թուեցաւ ամենեցուն առնել թղթոյն պատասխանի:

 45:13 They saw the king’s orders and heard the arguments of the philosopher, who upheld the doctrine of the Trinity with the distinction according to Leo’s Tome. When they had heard it, they did not agree to change the true teaching of St. Gregory to conform with the Tome of Leo. They all decided to make a response to the letter: