13:1 Վկայութիւնք տիեզերակալութեանն Արտաշիսի եւ կապելոյն զԿրիւսոս, յայլոց պատմագրաց:

 13:1 Testimonies from other historians to the empire of Artashēs and his taking Chroesus prisoner:

13:2 Զայս ասացեալ պատմագրացն Յունաց, ոչ միոյ կամ երկուց, այլ բազմաց. ընդ որ տարակուսեալ մեր` բազում խոյզ խնդրոյ արարաք:

 13:2 Those events are described by the Greek historians, not by one or two but by many. Being doubtful of these same events we made many researches:

13:3 Քանզի լուաք ի պատմութեանց ոմանց` Կիւրոսի սպանեալ զԿրիւսոս եւ բարձեալ զթագաւորութիւնն Լիւդացւոց:

 13:3 because we heard from some histories that Cyrus had killed Chroesus and had destroyed the Lydian kingdom:

13:4 Եւ դարձեալ պատմի առարկութիւնն Կրիւսեայ եւ Նեքտանեբայ. եւ է Նեքտանեբոսս այս վերջին թագաւոր Եգիպտացւոց, ի Մանեթոսէ պատմեալ, զոր ոմանք հայր Աղեքսանդրի ասացին:

 13:4 And again the proposition of Chroesus to Nectanebo is reported. And this Nectanebo is said by Manetho to have been the last king of Egypt, while some have called him the father of Alexander:

13:5 Եւ գտանեմք զժամանակս Կրիւսոսի երկերիւր ամաւ յառաջ քան զՆեքտանեբայն, իսկ զՆեքտանեբայ ժամանակս աւելի եւս երկերիւր ամաւ յառաջ եղեալ քան զառաջնոյն Արտաշիսի թագաւորի Հայոց:

 13:5 But we have found the period of Chroesus to be two hundred years before that of Nectanebo, while Nectanebo’s period is more than another two hundred years before that of Artashēs the First, king of Armenia:

13:6 Բայց քանզի բազումք են, որ ասեն զԿրիւսոս մերոյ Արտաշիսի կալեալ, եւ ոճով իմն պատմեն` ես հաւանեալ եմ:

 13:6 But because there are many who say that our Artashēs took Chroesus prisoner and narrate this plausibly, I am so persuaded:

13:7 Քանզի ասէ Պոլիկրատէս այսպէս. «Վեհ ինձ Արտաշէս Պարթեւ քան զՄակեդոնացին Աղեքսանդր, զի կալով յիւրում աշխարհին` իշխեաց Թեբայ եւ Բաբելոնի. եւ չեւ ընդ Ալիւս գետ անցեալ` զլիւդականն սատակեաց զզաւրս, եւ կալաւ զԿրիւսոս. եւ յառաջ քան յԱսիայ հասանելն` յԱտտիկէ դղեկին քարոզեցաւ:

 13:7 Polycrates speaks as follows: “Artashēs the Parthian is for me superior to Alexander the Macedonian, because although he remained in his own country he ruled over Thebes and Babylon; and without crossing the River Halys he destroyed the Lydian army and captured Chroesus; and before arriving in Asia he was announced in the fortress of Attica:

13:8 Աւա՜ղ բախտին. միայն թէ ի տէրութեանն եւ ոչ ի փախստեան էր վախճանեալ:

 13:8 Alas for his fate! If only he had died in power and not in flight:

13:9 Հանգոյն դմին ասէ Եւագարոս. «Փոքր Աղեքսանդրի եւ Դարեհի պատերազմն առ Արտաշիսի բաղդատեալ. քանզի նոցայն ոչ ի փոշւոյն մաքուր երեւէր լոյս տուընջեանն. այլ սա ծածկեաց նետաձգութեամբն եւ ստուերացոյց զարեգակն, ձեռագործ գիշեր զմիջաւրէիւ արարեալ:

 13:9 In agreement with him speaks Evagaros: “The war of Alexander and Darius is minor compared to that of Artashēs. For the light of day was obscured by the dust of the former, but the latter hid and darkened the sun by his volleys of arrows, turning mid-day into artificial night:

13:10 Ոչ փախստեայ` համբաւաբեր Լիւդացւոցն թողեալ. այլ եւ զթագաւորն նոցին զԿրիւսոս ի տապակի հրամայեաց կացուցանել:

 13:10 He did not allow the Lydians to flee and bring the news, but even their King Chroesus he ordered to be placed in a cauldron:

13:11 Վասն սորա եւ ոչ ուղխք զգետն ստուարացուցին, արբմամբն ի ձմեռնային նուազութիւն իջուցանելով. վասն զի եւ զթուոցն եցոյց տկար լինել` բազմութեամբ զաւրացն, մինչ զի չափոյ պէտք եղեն առաւել քան զհամարոյ:

 13:11 Because of him the torrents did not swell the river, for by the drinking of his soldiers it shrank to its winter level. By the multitude of his army he rendered the use of numbers inadequate so that there was need for measurement rather than counting:

13:12 Նա ընդ այս ոչ հպարտացաւ, այլ արտասուեաց ասելով. «Աւա՜ղ փառացս անցաւորի:

 13:12 At this he was not boastful, but wept, saying: ’Alas for this transitory glory. ’:

13:13 Գրէ եւ Սկամադրոս այսպէս. «Խաբկանք լինէին հպարտացելոյն Լիւդացւոց Կրիւսեայ` Պիւթիայ հարցուկն պատասխանելով. «Կրիւսոս անցեալ ընդ Ալիւս գետ` քակեսցէ զիշխանութիւնս:

 13:13 Scamadros also writes as follows: “The haughty Chroesus of Lydia was deceived by the reply of the Pythian oracle: ’After passing the Halys river Chroesus will break the powers. ’:

13:14 Զոր նորա զաւտարաց կարծեցեալ` զինքն քակէ. քանզի կալեալ զնա Պարթեւին Արտաշիսի հրամայեաց հանել յերկաթեղէն տապակ:

 13:14 He thought that it referred to that of others, but he broke himself. For the Parthian Artashēs captured him and ordered him to be thrown into an iron cauldron:

13:15 Իսկ Կրիւսոսի յիշեալ զբանսն Սողոնի Աթենացւոյ, ասէ յիւր լեզուն. «Ո՜վ Սողոն Սողոն, գեղեցիկս բարբառեցար, ոչ երանել զբարեբախտութիւն մարդոյ մինչեւ ի վախճան:

 13:15 But Chroesus, remembering the saying of Solon the Athenian, said in his own tongue: ’Solon, Solon, you said well that one should not call a man’s fate happy until his death. ’:

13:16 Եւ լուեալ որք մերձն կային` պատմեցին Արտաշիսի, եթէ զնոր ոմն աստուած կարդայ Կրիւսոս:

 13:16 When those standing nearby heard this, they told Artashēs that Chroesus was invoking some new god:

13:17 Եւ գթացեալ Արտաշիսի` հրամայեաց ածել. եւ հարցեալ եւ ուսեալ, թէ զի՛նչ է որ աղաղակեացն` հրամայեաց ներել զտանջանսն:

 13:17 Artashēs had pity and ordered him to be brought. And when he had inquired and learned what it was that he had cried out, he ordered him to be spared torments:

13:18 Գրէ եւ Փղեգոնիս. «Ամենեցուն թագաւորաց հուժկու եղեալ Պարթեւն Արտաշէս, ոչ միայն զԼիւդացիս վանեալ եւ զԿրիւսոս կապեալ, այլ յԵլէսպոնտոս եւ ի Թրակէ զտարերցն փոխեաց զբնութիւն. ծովագնաց ընդ երկիր բերեալ լինէր, եւ ընդ ծով հետեւակելով. Թեթաղացւոցն սպառնալով, եւ համբաւն հիացուցանէր զՀելլենականն:

 13:18 Phlegonios also writes: “The most powerful of all kings was the Parthian Artashēs. Not only did he put the Lydians to flight and capture Chroesus, but in the Hellespont and in Thrace he changed the nature of the elements. On the land he was borne along as if sailing the sea, over the sea he marched on foot. He threatened the Thessalians, and his repute made the Hellenes wonder:

13:19 Կործանեաց զԼակեդեմոնացիս, փախոյց զՓոկէացիս. Ղովկրացիք անձնատուրք եղեն, Բիւտացիք մասն են ի կազմածոյ նորա. առ հասարակ նմա Ելլադայ մատուցանէր զահն:

 13:19 He destroyed the Lacedemonians, he put the Phocians to flight; the Locrians surrendered, the Bithynians were a part of his forces; all Hellas held him in awe:

13:20 Յետ փոքու ժամանակի աղէտք անցին զամենեքումբք. ոչ այնքան թշուառացաւ Կիւրոս ընդ Մասքութս պատերազմելով, ոչ այսպիսի կիրս կրեաց Դարեհ ի Սկիւթացւոցն փախուստն, եւ ոչ Կամբիւսէս յԵթովպացիս. փոքր ի Քսերքսին յԵլլադայ զաւրու երթալն, թողլով նոցա զգանձս եւ զխորանս, միայն կենդանի փախուցեալ մազապուր:

 13:20 A short time later his disasters surpassed all others. Not so unfortunate was Cyrus warring against the Massagetae; not so many misfortunes did Darius suffer in flight from the Scythians, or Cambyses from the Ethiopians; insignificant was Xerxes’ march against Hellas with an army, when he left them his treasures and tents and alone escaped alive by a hair’s breadth:

13:21 Այլ սա մեծամեծ յաղթանակաւք պանծացեալ` ի յիւրոց զաւրացն խողխողի:

 13:21 But he Artashēs, overweening through his splendid victories, was slaughtered by his own army:

13:22 Արդ` ես հաւատարմութեան արժանի համարիմ զայսոսիկ պատմութիւնս. եւ զայն Կրիւսոս, որ առ Կիւրոսիւ եւ կամ Նեքտանեբաւն պատմին, կա՛մ սուտ լեալ եւ կամ միով անուամբ բազում թագաւորաց վարեալ, որպէս յոլովից է սովորութիւն:

 13:22 Now I think that these accounts are worthy of belief, and that the Chroesus whom they say lived in the time of Cyrus or Nectanebo either is fictitious, or else there lived many kings with the one name - as is the custom of many: